"Rəsulzadənin məzarı başında dedim ki, rahat ol, Xankəndimizə də bayraq sancıldı" - Hikmət Xudiyev
“Mən tariximizə qürur gətirəcək bu tarixi hadisəni Ankarada eşitdim və Vətən təşnəsi ilə seyr etdim”
“Böyüyüb ərsəyə çatdığım evin yaxınlığında Azərbaycan Bayrağını gördükcə...”
Müsahibimiz Xankəndi şəhərində doğulub böyüyən, Xankəndi Pedaqoji İnstitutunun məzunu, Əməkdar jurnalist, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, istefada olan polkovnik Hikmət Xudiyevdir (Cəmilzadə). H.Xudiyevlə Xankəndinin dünənindən və bugünündən danışdıq...
- Hikmət müəllim, heç ağlınıza gələrdimi ki, bir gün Xankəndi azad ola bilər?
- 44 günlük müharibəyə qədər Xankəndinin azad olması, ulularımızın əmanəti olan bu gözəl və bənzərsiz diyarda Azərbaycan Bayrağının dalğalanması ağlıma gəlməsə də, işğalın ilk günlərindən uca Allahın ilahi qüdrətinin ədalətinə həmişə ümidli olmuşam.
- Prezident İlham Əliyev Xankəndiyə bayraq sancanda hansı hisslər keçirdiniz?
- Mən tariximizə qürur gətirəcək bu tarixi hadisəni Ankarada eşitdim və Vətən təşnəsi ilə seyr etdim. Əməkdar jurnalist olsam da, o an keçirdiyim hissləri vəsf etməyə acizəm. Bir zamanlar Azərbaycana qarşı qanlı çinayətlərin mayasının qoyulduğu, ətrafında ağrılı-açılı anlar yaşadığımız “obkom”un binası adlanan inzibati binanın qarşısında Azərbaycan Bayrağının ucalmasını seyr edərkən gözlərimə inana bilmirdim. Qeyri-ixtiyari olaraq “Allahu əkbər!” hayqırtımdan ətrafımdakılar da çaş-baş qalmışdı. O tarixi anları ekran qarşısında izləyərkən sevincdən yaşaran gözlərimin önünə bir anlığa 1945-ci ilin yayında Moskvada keçirilən Qələbə paradı gəldi. Xankəndidə müzəffər Ali Baş Komandanımız İlham Əliyev Azərbaycan Bayrağını ucaldanda qürur hissi keçirdim ki, Stalin kimi xalqına Qələbə sevincini yaşadan qalib, əzəmətli və qüdrətli dövlət başçımız var.
Yəqin mənimlə razılaşarsınız ki, Xankəndinin düşməndən təmizlənməsi digər rayonlarımızın işğaldan azad olunmasından daha möhtəşəm bir tarixi hadisədir. Bu hadisə sanki bir fəthdir. Müzəffər Ali Baş Komandaımızın Xankəndiyə bayraq sancması ilə kirovların, mikoyanların, mirzoyanların, orconikidzelərin, qorbaçovların və s. milli maraqlarımıza qarşı törətdikləri əməllərinin nəticələri tarixin arxivinə atıldı.
- Bayrağın dalğalandığını görəndə ürəyinizdən nə keçdi?
- Diqqətinizə çatdırım ki, müzəffər Ali Baş Komandaımızın Xankəndidə bayraq taxdığı yerlə mənim 1989-ci ilə qədər yaşadığım evin arası çox yaxındı – məsafə 100 metr ola, ya olmaya. Böyüyüb ərsəyə çatdığım evin yaxınlığında Azərbaycan Bayrağını gördükcə, o tarixi anların nəhəng möhtəşəmliyini və əzəmətini duyduqca ürəyimdən keçirdi ki, kaş Qarabağ nisgili ilə dünyasını dəyişən valideynlərimiz, digər doğmalarımız, dostlarımız da Xankəndidə, məhz Xankəndidə Azərbaycan Bayrağının dalğalanmasının sevincini yaşayaydılar.
Mən Xankəndidəki paradı seyr edərkən sonsuz sevinc hissi keçirtdim ki, onilliklər boyu azərbaycanlıların çıxmadığı tribuna arxasında sevimlimiz, fəxarət ünvanımız İlham Əliyev paradı qəbul edir.
Müzəffər Ali Baş Komandaımızın Xankəndiyə bayraq sancmasından sonra mən M.Ə.Rəsulzadənin məzarını ziyarət etdim. Bir sıravi vətəndaş olaraq məzar önündə pıçıldadım ki, “Rahat uyu, Xankəndidə də üçrəngli bayrağımız ucaldı!” və Uca Allahdan dilədim ki, o bayraq bir daha enməsin.
- Siz həm Xankəndidə anadan olmusuz, həm də ali təhsilinizi Xankəndi Pedaqoji İnstitutunda almısınız... Bu ali məktəbi necə xatırlayırsınız?
- Bəli, ilk ali təhsilimi ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin birinci hakimiyyəti illərində - 1973-cü ildə yaradılmış Xankəndi Pedaqoji İnstitutunda almışam. Bu təhsil ocağında gəncliyimizin ən xoş anları keçsə də, burda da “xalqlar dostluğu” pərdəsi arxasında gizlənmiş separatçı qüvvələrin fəaliyyətini daim hiss etmişik. 1988-ci ilin may ayında azərbaycanlı müəllim və tələbələr institutdan qovuldular. Həmin o müdhiş anlarda tarix fakültəsinin dekanı, ağdamlı Süleyman Zeynalov başda olmaqla, sinəsini vəhşiləşmiş ermənilərin qarşısına verərək azərbaycanlı tələbə qızların şərəf və ləyaqətini qoruyan müəllərimizi böyük ehtiram və sevgi ilə xatırlayıram. Və hesab edirəm ki, həmin günü o müəllimlər özlərinin qeyrət təəssübkeşlikləri ilə tələbələrinə 4 illik tədris dövründə öyrətdiklərindən daha vacib məsələləri anlatdılar, vətənpərvərlik dərsi keçdilər.
- Tələbə vaxtı erməni tələbələrlə münasibətlər necə idi? Yoldaşlıq, dostluq edirdizmi?
- Bütün şagird və tələbə yoldaşlarım, məni tanıyanlar bilir ki, mənim Xankəndidə heç bir erməni ilə nəinki dostluğum, heç adi tanışlıq münasibətim də olmayıb, o cümlədən də tələbəlik illərində də. Mən asudə vaxtlarımı Şuşada, daha çox isə Ağdamda keçirmişəm.
- Sonuncu dəfə Xankəndidə nə vaxt olmusunuz?
- 1989-cu ilin əvvəllərində. O anların da acı xatirələri qəzetə sığan mövzu deyil, İradə xanım...
- Ermənilər Xanın kəndinin adını dəyişib ona quldur Şaumyanın adını verib Stepanakert etmişdilər. Bu gün Şaumyanın da heykəli götürülüb, Stepanakert də tarixin qaranlığına yuvarlanıb. Bunları duymaq necə bir hissdir?
- Bəli, AK(b)P 1923-cü il 18 sentyabr tarixli iclasının qərarı ilə Xankəndinin adı dəyişdirilərək Stepanakert adlandırıldı. Təəssüf ki, bu qərara imza atanlar arasında azərbaycanlılar da olub. Bu, tarixi bir ədalətsizlik idi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi"… xəritələrdə bütün adlar əzəli adları ilə göstərilib. Stepanakert adlı şəhər yoxdur. Orada Xankəndi var. «Stepanakert» sözü bolşevik Stepan Şaumyanm adından götürülüb. O adamın ki, Azərbaycan xalqının, günahsız adamların qanını axıtmışdır, a zərbaycanlılara qarşı soyqırımı törətmişdir".
Şaumyanın heykəlinin uçurulmasına gəldikdə isə, bu xəbər “canıma sarı yağ kimi yayıldı”. Xankəndidə, ətraf yaşayış məntəqələrində də Şaumyanın heykəli kimi milli məfkurəmizə zidd olan çox şeylər dəyişməlidir. İndi Xankəndi və ətrafdakı yaşayış məntəqələrinin “libası” dəyişdirilməli, Qarabağın hər qarışından Azərbaycan ətri gəlməlidi.
- Uzun illər sizin doğma şəhərinizdə separatçılar gəzib-dolaşırdı, bunu necə qarşılayırdınız? "Miatsum" Xankəndidə başladı, erməni separatçıları bu şəhərdə öz çirkin mahiyyətləruni ortaya qoydu. Yadınızda nə qalıb o illərdən?
- Əsrlərdir ki, zaman bizim əlehimizə işləyib. Başqa cür ifadə etsək, uzun illər ermənilərin Qarabağda at oynatmasının qarşısını ala bilməmişik, bu və digər səbəblərdən milli maraqlarımıza laqeyd olmuşuq. Tarixə nəzər salaq.
Qarabağ heç bir vaxt ermənilərin vətəni olmayıb. XIX əsrin əvvəllərində ermənilər İrandan köçürülərək Xankəndidə yerləşdirilib və burada etnik tərkibi dəyişib. 1813-cü ildə Xankəndidə heç bir erməni yaşamadığı halda, artıq 1847-ci ildə burada 80 erməni ailəsi yaşayırdı. Beləliklə, zaman-zaman Qarabağda, o cümlədən Xankəndidə ermənilər yerləşdirilərək ulularımızın əmanəti olan torpaqlarımızı ələ keçirtmək üçün min cür fitnə-fəsada əl atdılar. Azərbaycanda 1920-ci ilin aprel çevrilişindən sonra Xankəndidə həyata kecirilən tədbirlər ermənilərin qol-qanadını açdı. Sovet rejimi qurulduqdan sonra ermənilərin ərazi iddiaları yenidən baş qaldırdı. Keçmiş “Dağlıq Qarabağın” hər yerində erməni quldur dəstələrinin fəaliyyəti genişləndi. Onlar yerli azərbaycanlıları talayır, ev-eşiklərini yandırdılar, mal-qaralannı, qoyun surulərini qarət etdilər. Erməni quldurlarının məqsədi “Dağlıq Qarabağda”, o cümlədən Xankəndidə yaşayan azərbaycanlıları tamamilə məhv etmək və bu ərazini Ermənistanla birləşdirmək idi. Çox təəssüflər olsun ki, Bakı bu cür taleyüklü anlarda Xankəndinin “birinci şəxsləri”ni yalnız millətçi ermənilərdən təyin edirdi. Onların şovinist əməlləri sayəsində Xankəndinin tarixi, mədəni ənənələri və etnik tərkibi bir kənara atılaraq ulularımızın yadigarı olan bu şəhərdə ancaq erməni xətti qabardılırdı. Çirkin niyyətlərini həyata keçirtmək üçün Xankəndinin irili-xırdalı bütün təşkilatlarına rəhbər vəzifələrə ancaq erməni millətindən olan şəxslər təyin olunurdu. Biz azərbaycanlılar isə həmişə bunun acısını yaşadıq və nəhayət "Miatsum" iddiası ilə başlayan proseslər bizi kitablara sığmaz faciələrə məruz qoydu, ata-baba yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qaldıq.
İndi biz Azərbaycan xalqı olaraq tarixdən ibrət götürməli, gələcəkdə də Qarabağ faciələrinin yaşamamaq üçün buraxılan səhvləri təkrar etməməliyik.
- Qarabağ Universiteti yaradılır, Xankəndinin mədəni, təhsil mühiti canlanır. Münasibətiniz?
- Qarabağ Universitetinin yaradılması uzaqgörənliliklə, özü də tək təhsil istiqamətində deyil, Qarabağın ümumi inkişafı üçün atılmış doğru bir addımdır. Əminəm ki, yaxın gələcəkdə Xankəndi elm, mədəniyyət mərkəzi kimi tanınacaq.
- Xankəndi sizin üçün nə deməkdir?
-Xankəndi gəncliyimin ən xoş çağlarını, həyatımın ən müdhiş anlarını özündə ehtiva edən bir şəhərdir.
- Ora qayıtsanız ilk görəcəyiniz iş nə olar?
- Kərkicahan qəsəbəsindəki məzarlığa gedib hələ uçaq ikən çiyin verdiyim atamın məzar daşını axtaracam. (Elə bu sətirləri yazarkən Xankəndidən xəbər aldım ki, Azərbaycan qəbiristanlığı torpaqla örtülərək tanınmaz hala salınıb. Budur erməni xisləti!)
- Ən çox nəyi xatırlayırsınız və yaddaşımızda hansı məqamları silmək istəyirsiz ki, o yada düşəndə Xankəndi ilə bağlı acı duyğular verir?
- Mən hələ uşaqlıq illərindən hiss edirdim ki, yaşadığım Xankəndi Azərbaycanın milli maraqlarına qarşı köklənmiş bir şəhərdir. Bu qənaətə gəlməyim təsadüfi deyildi. Erməni uşaqları bizi nifrətlə “türk” adlandırıb, bizimlə yoldaşlıq etmir, oynamırdılar. Ağlım kəsəndən hiss edirdim ki, ermənilər, ziyalısından tutmuş fəhləsinədək hamısı Ermənistandan xüsusi məqsədlərlə Xankəndiyə gəlmiş millətçi adamlara qoşularaq Azərbaycanın əleyhinə təbliğat aparır, qanunların icazə vermədiyi işlərlə məşğul olurdular. “Dağlıq Qarabağı”, o cümlədən Xankəndini Ermənistana vermək üçün dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Etiraf edim ki, Xankəndidə də sağlam düşüncəli ermənilər vardı. Bir çox ermənilər bilirdilər ki, onların üzdəniraq “liderlər”i xalqı faciələrə aparır. Ancaq onlar separatçı qüvvələrdən qorxaraq, etirazlarını bildirməkdə aciz idilər.
Mən hələ uşaq ikən günün günorta vaxtı təqsiri olmayan üç azərbaycanlının məhkəmə zalından çıxarılarkən görünməmiş cinayətlərə məruz qalaraq qətlə yetirildiyinin, meyitlərinin yandırılıb tanınmaz hala salındığının şahidi olmuşam. Həmin qanlı hadisə zamanı ermənilərin xidmət etdiyi hüquq-mahafizə orqanları SSRİ kimi bir dövlətin adına ləkə gətirəcək bu ağır cinayəti törədənlərin məsuliyyətə alınması üçün heç bir addım atmadılar. Yalnız o illərdə Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin sədri Heydər Əliyevin rəhbərlik etdiyi əməliyyat qrupu Xankəndiyə gəldikdən sonra, məhz ümummilli liderimizin milli maraqlarımızın qorunmasına prinsipial mövqeyi, yüksək peşəkarlığı sayəsində günahsız azərbaycanlıların qatilləri müəyyənləşdirilərək məsuliyyətə cəlb olundu. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, Heydər Əliyev daim millətçi ermənilər üçün arzuolunmaz şəxs olub. 1987-ci ildə Xankəndi şəhər Daxili İşlər Şöbəsində xidmət edərkən Ulu Öndərin Moskvada tutduğu yüksək vəzifədən azad olunması xəbəri gələndə ermənilərin toy-bayram etməsi bu gün də gözlərim önündədir. Elə bundan sonra dünənə qədər gizli fəaliyyət göstərən millətçi erməni qüvvələrinin fəaliyyəti daha da fəallaşdı - Qarabağın qara günləri başladı.
Xankəndi mənim doğma yurdum olsa da, bu şəhərlə bağlı acı xatirələrim daha çoxdur. Biz bir şəhərdə daim təzyiqlərə məruz qalmışıq. Neçə-neçə azərbaycanlı bu şəhərdə saxta ittihamlarla həbs olunub. Əlif Hacıyev kimi erməni separatçılarına qarşı mübarizə aparan paqon yoldaşımız şərlənərək uzaq Sibirə göndərilib. Təhsil kursuna gələn azərbaycanlıların üzərinə mərkəzi meydanda qumbara atılıb. Mən bundan sonra 10 ömür yaşasam da 1988-ci ilin sentyabr ayında Xankəndidəki azərbaycanlılara məxsus evlərin yandırılmasını və səhərisi gün anamla şəhəri tərk edərkən məruz qaldığım hadisələri, çəkdiyim iztirabları unuda bilmərəm. Və bir də, doğma şəhərimizdən qovularkən Ağdam və ağdamlıların bizə qucaq açmalarını, tanıdıqları-tanımadıqları adamları süfrələrinin başında əyləşdirmələrini, evlərinin ən rahat yerində bizlərə sığınacaq vermələrini heç bir vaxt unutmayacağam.
İradə SARIYEVA
