Rəqəmsal valyutaların qanuniləşdirilməsi Azərbaycana böyük ziyanlar vuracaq(?)...
Rəqəmsal valyuta heç bir dövlətə və banka bağlı olmayan, qlobal güclərin dünyada etibar qazanmaq istəyən tələsidir
Fiziki forması olmayan və yalnız elektron şəkildə mövcud olan rəqəmsal valyutalar artıq dünyada geniş yayılmağa başlayıb və hətta bəzi ölkələr tərəfindən onlara hüquqi status verilib. Bu cür valyutalar internet üzərindən mübadilə edilə və bəzi hallarda xüsusi şəbəkələr vasitəsilə nəzarət edilən mərkəzləşdirilmiş və ya mərkəzləşdirilməmiş ola bilər.
Mərkəzləşdirilmiş rəqəmsal valyutalara hökumətlər və mərkəzi maliyyə qurumları tərəfindən nəzarət edilir. Bu valyutalar adətən hökumətin rəsmi pul siyasətinə uyğun şəkildə idarə olunur. Mərkəzləşdirilməmiş rəqəmsal valyutalar isə daha çox tanınan kriptovalyutalar (məsələn, "Bitcoin", "Ethereum") kimi fəaliyyət göstərir. Onlar blokçeyn texnologiyasına əsaslanır və heç bir mərkəzi orqan tərəfindən nəzarət edilmir.
Ümumiyyətlə, rəqəmsal valyutalar xüsusilə beynəlxalq ödənişlərdə və müasir ödəniş sistemlərində genuş istifadə olunmaqdadır. Məsələn, “Bitcoin” və “Ethereum” kimi kriptovalyutalar qlobal ödəniş sistemlərinə inteqrasiya olunub və bir çox onlayn ticarət platformaları və xidmətlər kriptovalyutaları ödəniş vasitəsi kimi qəbul edir. Dünya təcrübəsinə nəzər yetirsək, artıq Çin, Şimali Koreya və bəzi Avropa ölkələrində rəqəmsal valyutaların mərkəzləşdirilməsi, leqallaşdırılması sınaqları həyata keçirilir və bəzi hallarda istifadə edilməyə başlanılıb. Azərbaycanda isə tənzimləyici orqan olan Mərkəzi Bank bu istiqamətdə beynəlxalq təcrübələri nəzərə alaraq milli standartların yaradılması üzrə işlər aparsa da, hazırda ölkədə rəqəmsal valyutalara hüquqi statusun verilməsi mümkün olmayıb.
Əslində mərkəzləşdirilməmiş rəqəmsal valyuta və ya kriptovalyuta nə qədər çevik, rahat və operativ ödəniş vasitəsi olsa da, həmin valyuta nə fiziki olaraq insanların əlində olur, nə də bu valyuta hər hansı bir banka və ya dövlətə bağlıdır. Bir qədər sadələşdirsək, rəqəmsal valyutanın hasilatçısı onun üzərində külli ixtiyar sahibidir, istənilən an onu resurslardan silərək, bir rəqəmsal valyuta sahibi olaraq yoxa çıxa bilər. Hazırda dünya maliyyə sistəmində rəqəmsal valyutalar bu cür etibarsızlıq sindromunu sındırmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxır. Diqqət edirsinizsə, ABŞ borcun içində batsa da dolların etibarlılıq səviyyəsi müzakirə mövzusuna çevrilə bilmir. Hətta bəzi dünya ölkələri dollardan imtina etdiyini bəyan edir, amma bununla belə onu daha çox əldə etməyin yollarını axtarır. Məsələn, İran, Rusiya və Çin birlikdə bəyan etdilər ki, öz aralarında bu üç ölkənin valyutası ilə qarşılıqlı ticarət edəcəklərini qərara alıblar və ölkə daxilində dollarla ticarətə qadağa qoydular. Bu qərardan dərhal sonra həmin ölkələrə dolların qaçaqmalçılıq yolu ilə axını sürətləndi. Ona görə ki, bu valyutanın arxasında ABS kimi güclü bir dövlət və onun mərkəzi bankı durur. Bu gün iki yüz il əvvəl cap edilmiş dolları ABŞ mərkəzi bankını, yəni tənzimləyici funksiyanı yerinə yetirən qurum olan FED-ə (Federal Ehtiyatlar Departamenti) təqdim etsəniz, sizə dərhal onun ekvivalentində təzə əskinas verəcəklər. Çünki valyutanın arxasında dünyanin ən güclu dövləti dayanıb. Amma mərkəzləşdirilməmiş rəqəmsal valyutanın arxasında fiziki olaraq heç nə və heç kim dayanmayıb.
Bəs onda nəyə görə dünyanın inkisaf etmiş ölkələri bu "etibarsız" valyutaya hüquqi status verirlər? Məsələ burasındadır ki, qlobalistlər və ya qlobal güclər bununla rəqəmsal mərkəzləşdirilməmiş valyutalara "etibar qazandırmaq" istəyirlər. Bir qədər də konkretləşdirsək, ABŞ, Böyük Britaniya və kollektiv Qərb dünya maliyyə ehtiyatlarını bir mərkəzdən idarə etmək üçün indiyə qədər ən müxtəlif vasitələrdən istifadə edib. Məsələn, beynəlxalq bank əməliyyatlarının alətləri məcmusu olan SWIFT sisteminin yaradılması bu cəhdlərdən biridir. Aİ bu sistəmi yaratmasaydı qısa müddətdə bir neçə unversal buna bənzər bank alətləri sistemi yaranacaqdı. Aİ bunu yaratmaqla ölkələri bu sistemə dəvət etdi ki, artiq əziyyət çəkməyin, biz yaratmışıq, siz də istifadə edin, bəhrələnin. Sonda Rusiya onun sözünə baxmayanda nə etdi? Əlbəttə, SWIFT-i bağlamaqla ona təzyiq göstərdi. Sabah Azərbaycan da Avropanın xoşuna gəlməyən addım atan kimi, onu da SWIFT-dən məhrum edəcək. Bu əslində dünya ölkələrinə qayğı deyil, əksinə, onlar üçün bir tələdir.
Mərkəzləşdirilməmiş rəqəmsal valyutalarla təzyiq göstərmək isə daha amansız və asandır. Çünki bu, virtual bir valyutadır və yalnız internetə bağlıdır. İnternet yoxdursa kriptovalyuta da yoxdur.
Araşdırma arpanız görəcəksiniz ki, Qırğizıstanda fəaliyyət göstərən kriptovalyuta hasilatçısı ən azı bir necə ilə ABŞ-da, Avropa ölkələrində, Böyük Britaniya və ya onların forpostu olan ölkələrdən birində maliyyə-valyuta təlimləri keçib. Ona görə Qırğızıstanı misal gətirirəm ki, kriptovalyuta biznesi Orta Asiyanı tamamilə fəth edib. Əgər Azərbaycan mərkəzləşdirilməmiş rəqəmsal valyutalara hüquqi status verəcəksə, həmin rəqəmsal valyutaları da analoji fərdlər idarə edəcək. Yəni Azərbaycanın maliyyə sisteminə yeni təzyiq vasitəsi yaranacaq.
Düzdür, vətəndaş və ya sahibkar bununla bağlı nəsə itirəcəksə, bu onunla rəqəmsal valyuta hasilatçısı arsında yaranan problem olacaq. Amma dövlət də burada onunla məsuliyyət daşıyacaq ki, belə valyutanın ölkədə sərbəst fəaliyyətinə hüquqi status verib.
Deməli, bu statusun verilməsinin özü dövlətə məsuliyyət yaradır. Ona görə də hökumət bununla bağlı qərarı qlobal təbliğat əsasında deyil, məsuliyyəti dərk edərək reallaşdirmalıdır. Azərbaycan hökuməti isə haqlı olaraq bu məsuliyyətin altına girmək istəmir. Bununla yanası, Azərbaycan Mərkəzi Bankı hazırda özünə bağlı olan mərkəzləşdirilmiş rəqəmsal valyuta hazırlamaq üzərində işləri davam etdirir. Yəqin bu ilin sonuna qədər AMB-nin rəqəmsal valyutası dövriyyəyə buraxılacaq kı, bu da kriptovalyutalara ciddi alternativ yaradacaq.
Akif NƏSİRLİ
