Qarabağla bağlı əlyazmalar daha geniş tədqiq olunacaq
AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstututunda keçən il Qərbi Azərbaycan və Qarabaq əlyazmalarının tədqiqi şöbəsi yaradılmışdır. Şöbəyə Əlyazmalar İnstitutunun baş elmi işçisi, f.e.d. professor Raqub Kərimov rəhbərlik edir.
Qarabağla mövzusu həmişə institut əməkdaşlarının diqqət mərkəzində olub, yəqin ki, bundan sonra Qarabağla bağlı əlyazmalar daha geniş şəkildə tədqiqata cəlb ediləcəkdir. Raqub müəllimin Qarabağ ədəbi mühiti ilə əlaqədar müxtəlif səpgidə kitabları nəşr olunmuşdur. Bu yazımızda oxuculara onlardan ikisi haqqında məlumat veririk
Raqub Kəromovun “Elm və təhsil” nəşriyyatında işıq üzü görən “Qasım bəy Zakir və müasirləri” kitabının elmi redaktorları f.e.d. professor Möhsün Nağısoylu, f.e.d. professor Zaman Əsgəri, rəyçisi f.e.d. professor Paşa Kərimovdur.
Professor kitabın girişində Qasım bəy Zakirin həyatından, nəsil şəcərəsindən bəhs edən müəllif bir sıra dəyərli sənədlərə istinad etmiş, şair haqqında əldə etdiyi yeni məlumatları oxuculara çatdıraraq “Araşdırmalar göstərir ki, Q.Zakir həqiqətən Qarabağ xanlığının əsasını qoyan əsilli-nəcabətli Cavanşir əmirlərinin nəslindəndir” yazır və həmin şəcərəni təqdim edir.
Müəllif kitabın “Zakir irsinə yeni baxış” adlı I hissəsində “Zakir irsinin tədqiqi tarixindən” adlı I yazıda Mirzə Fətəli Axundzadənin Zakirin əsərlərini çap etmək istədiyini, onun “Fərzəndi-əziz” adlı şeirini “Kafkaz” qəzetində dərc etdirdiyini, Zakirin ikinci şeirinin Mirzə Yusif Qarabağinin “Məcmueyi-Vaqif və müasirini-digər” kitabında, Adolf Berjenin “Məcmueyi-əşari-şüərayi-Azərbaycan” kitabında 42 şeirinin, bir mənzum hekayəsinin “Vətən dili” dərsliyində çap olunduğunu, nəhayət Salman Mümtazın 230 şeirdən ibarət kitabını dərc etdirdiyini və kitab haqqında fikirləri qeyd edir.
I hissənin “Zakir şeirlərinin “Təzkireyi-Nəvvab” və “Riyazül-aşiqin” nüsxələri haqqında mülahizələr” adlı II yazıda Zakirin təzkirələrdə olan əsərlərini orijinal variantlarla müqayisə edən, bir sıra şeirlərin tekstoloji müqayisəsində öz dəyərli qənaətlərini oxuculara çatdıran müəllif Mir Möhsün Nəvvabın Zakirin əsərlərinə müdaxiləsinə öz iradını bildirmiş, Müctəhidzadənin “Riyazül-aşiqin” təzkirəsinin çap variantında çoxlu sayda qüsurların olduğunu qeyd etmişdir.
“Q.Zakirin bir şeiri haqqında” adlı II yazıda Zakirin Böyük bəyə həsr etdiyi şeiri ilə bağlı ixtilaflı məsələləri araşdıran tədqiqatçı hətta iki Böyük bəy adlı adamın olmasını aşkara çıxarmış, bəzi fikirləri təkzib edərək, öz qənaətlərini qeyd etmişdir.
Müəllif “Cəfərqulu xan Nəvanın Zakirə yazdığı qeyri-mətbu bir mənzumə” adlı III yazıda Zakirlə Cəfərqulu xan arasında düşmn münasibətin olduğunu vurğulayan müəlliflərə öz iradını bildirir və onların nəinki düşmən olmadıqlarını, hətta dost olduqlarını sübut etməyə çalışır. Raqub müəllim Zakirin şeiri ilə Nəvanın “olsun” rədifli şeirlərini tutuşdurur, beyt-beyt Zakirin suallarına Nəvanın cavablarını verir və sonda yazır: “Əfsuslar olsun ki, sonrakı dövrlərdə onların arasında olan bu səmimiyyətin üstündən qara bir xətt çəkilmiş, əksər sovet tədqiqatçıları Zakirin yazdığı mənzumənin ümumi məzmunundan deyil, ayrı-ayrı zarafatla deyilmiş beytlərdən təhrif olunmuş şəkildə istifadə edərək, hətta həmin dövrdə Zakirlə Cəfərqulu xanın az qala barışmaz düşmən olduqlarını böyük ciddi-cəhdlə, birtərəfli qaydada sübut etməyə çalışmışlar. Lakin faktlar məsələnin heç də belə olmadığını, həmin dövrdə onların “can bir qəlbdə” dost olduqlarını inadla təsdiq edir”.
Tədqiqatçı kitabın “Zakirin yaxın dostları və məsləkdaşları” adlı II hissəsinin I bölümündə Baba bəy Şakirin həyat və yaradıcılığından söz açmış, onu Zakirlə müqayisə etmiş və Zakirin daha üstün olduğu fikrini bildirmişdir.
“Zakir-Nəva münasibətləri: deyilənlər və deyilməyənlər” adlı II yazıda Zakir-Nəva münasibətlərini araşdıran müəllif bu barədə deyilənləri və özünün qənaətlərini müqayisəli şəkildə diqqətə çatdırmış, Feyzulla Qasımzadənin, Kamran Məmmədovun, Mir Mehdi Xəzaninin, Mirzə Yusif Qarabağinin, Nəvvabın, Müctəhidzadənin fikirlərinə müraciət edərək, şairi səciyyələndirmişdir.
“Qasım bəy Zakir və Mirzə Fətəli Axundzadə” adlı III yazıda “İnsanlarla səmimi ünsiyyət qurmağı bacaran qasım bəy Zakirin təkcə vətəni Qarabağda deyil, onun hüdudlarından kənarda da çoxlu sayda dostları olmuşdur. Heç şübhəsiz ki, bu dostları sırasında əvvəlinci yerdə XIX əsr ədəbiyyatımızın, ictimai fikir tariximizin böyük memarı Mirzə Fətəli Axundzadə dayanır...” yazan müəllif Zakirin Mirzə Fətəli ilə əlaqələrini və bu əlaqələr fonunda müxtəlif məsələləri təqdim etmişdir.
Raqub Kərimov kitabın “XIX əsr ədəbi mühiti və Zakir” adlı III hissəsinin I bölümündə “Qarşılıqlı bədii yaradıcılıq və nəzirəçilik ənənələri”ni araşdırmış, akademik Kamal Talıbzadənin, Firudin bəy Köçərlinin və başqalarının fikirlərinə müraciət edərək, klassik şeirimizdə nəzirəçiliklə bağlı fikirlərini söyləmiş və şairin yaradıcılığı ilə paralellər aparmışdır. Burada Zakirə nəzirələr yazmış Qüdsi Vənəndi ilə Zakirin paralelləri də maraq doğurur.
Q.Zakirin dini şeirləri” adlı II yazıda Qasım bəy Zakirin dini şeirlərini tədqiqata cəlb edən, Kərbəla hadisəsini öz nəzəri ilə təhlilə çəkən və şairin şeirlərindəki dini motivləri araşdıran müəllif yazır: “Kğrbəla hadisəsi ilə bağlı ayrı-ayrı məqamları böyük ustalıqla təsvir edən şair bu səhnələri yaratmaqla oxucusunun emosional hisslərini ehtizaza gətirir, onda din yolunda şəhid olan insanlara qarşı rəğbət yaratmaqla yanaşı düşmənlərinə qarşı dərin nifrət hissi oyatmağa da nail olurdu...”. Əsər boyu şeir nümunələrinindən örnəklər verən tədqiqatçı fikirlərinin dolğunluğuna, oxuculara qavrayışlı şəkildə çatdırılmasına çalışmışdır.
Sonuncu hissədə “Qasım bəy Zakirin qeyri-mətbu şeirləri”ndən bəhs edən araşdırmaçı tədqiqat işi ilə birlikdə yeni şeirləri də oxuculara təqdim etmişdir.
“Nəticə”də Zakirin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı araşdırmasının mahiyyətini qısa şəkildə diqqətə çatdıran Raqub Kərimov sonda fikrini belə yekunlaşdırır: “Bu lirika həm də kütlələrin mənəvi, ideya-estetik tərbiyəsində mühüm rol oynamış və bir örnəyə çevrilmişdir. Çünki bu lirika bütün dövrlər üçün müasir və gərəklidir, poeziyamızın heç bir zaman solmayan gözəllik salnaməsidir. Bu lirikanın həyati nəfəsi Günəş qədər istidir. Çünki o Zakir qəlbinin alovundan, odundan yaranmışdır. Bu od-alov vətənə, xalqa məhəbbətdən yarandığı üçün əbədidir, sönməzdir”.
Kitabın sonunda çap kitablarından və əlyazma qaynaqlarından ibarət zəngin ədəbiyyat siyahısı verilmişdir.
Kitab Qarabağ tarixi, qarabağ ədəbi mühiti ilə məşğul olan tədqiqatçılar, doktorantlar, tələbələr üçün dəyərli vəsaitdir. Kitabı oxuyanda hiss olunur ki, Raqub müəllim bu tədqiqat işi üçün xeyli zəhmət çəkib səy göstərmişdir. Ona təşəkkür edir, yeni uğurlar arzulayırıq.
***
Raqub Kərimovun növbəti kitablarından biri də f.ü.f.d. Könül Bağırova ilə birlikdə nəşrə hazırladığı “Mirzə Rəhim Fənanın “Əsərləri”dir. “Elm və təhsil” nəşriyyatında çap olunmuş kitabın redaktoru akademik Teymur Kərimli, rəyçisi f.e.d. Paşa Kərimovdur.
Kitabın tərtibçi-müəlliflərinin “Məclisi-üns”ün ilk təşəbbüskarı” adlı ön sözündə XIX əsr Qarabağ ədəbi mühitinin görkəmli nümayəndələrindən olan Mirzə Rəhim Fənanın (1848-1931) həyatı , ədəbi məclislə bağlı zəhməti, məclisdaxili davranışı, Xurşidban Natəvanla münasibəti, müxtəlif mənbələrdə yer alan əsərləri haqqında söz açılmış, Əlyazmalar institutunda şairlə bağlı əldə edilən məlumatlar, şairin şeirləri, Nizami ilə bağlı tədqiqatları, tarixi mövzuda qələmə aldığı “Tarixi-cədidi-Qarabağ” və “1905-ci il hadisəsi” adlı nəsr əsərləri haqqında da məlumat verilmişdir. Əhatəli təqdimatın sonunda oxuyuruq: “Şairin özündən sonra xalqına, millətinə miras olaraq qoyub getdiyi ədəbi irsini araşdırdıqda bu nəticəyə gəlirik ki, o təkcə şair deyil, həm də ədəbiyyatşünas alim, gözəl təşkilatçı, istedadlı mühazirəçi, mahir xəttat, vətənini, xalqını sevən, onun milli-mənəvi dəyərlərini qoruyan vətənpərvər ziyalıdır”.
Tərtibçi müəlliflər Mirzə Rəhim Fənanın şeirlərini ərəb əlifbasındakı əlyazmalardan transfonoliterasiya etmiş, kitaba öz prinsiplərinə uyğun tərtibat vermişlər. Adətən, klassik şeir kitablarında ilkin qəsidələr, sonra qəzəllər verilir. Bu kitabda isə ilkin “Qəzəllər” verilmişdir. Burada 112 qəzəl vardır ki, bunların arasında Natəvana 4, Əliabbas Müznibə 1 nəzirə də yer alır. Bundan başqa burada 2 cavab qəzəl də vardır.
Kitabın ikinci bölümünə 2 qoşma, 1 mürəbbə və 4 rübai daxil edilmişdir.
Kitabın “Qəsidələr” bölümündə Füzulinin 400 illik yubileyinə ithaf edilmiş 27 beytlik qəsidə və 27 beytlik “getmə” rədifli digər qəsidə vardır.
Kitabın “Məsnəvilər” bölümünə 2 məsnəvi, “Qitələr” bölümündə 3 qitə, “Fərdlər” bölümündə 10 təkbeyt daxil edilmişdir.
Kitabın “Məktublar, müşairələr, müxtəlif şeirlər” bölümündə əsasən dostlara yazılmış qəzəllər yer alır. Burada “gördüm” rədifli “Bəyanül-həq” kirabı haqqında müsbət rəy”, Növrəsə “səbr eylə” rədifli qəzəl, “İsgəndər”, “Xudadad”, “Növrəs”, Kəminənin təkyə məclisi təşkil etməsi münasibətilə yazılmış qəzəl, Mirzə Rəhim Aşiqə yazılmış “Aşiq” rədifli qəzəllər, “Ziya” təxəllüs şairin Mirzə Rəhimə yazdığı mənzumələr və onun Ziyaya cavab şeiri, İsa bəy Əzimbəyovun Mirzə Rəhim Fənaya yazdığı mənzum məktub və s. şeirlər vardır.
Kitabın “Növhə” bölümündə Əli Əkbərə həsr olunmuş növhə, “Tövhid” bölümündə “eylər” rədifli qəzəl verilmişdir. Əslində Allaha ünvanlanmış şeir kitabın əvvəlində verilməliydi.
Kitabın sonunda çətin anlaşılan sözlərin lüğəti təqdim olunmuşdur.
Mirzə Rəhim bəy Fənanın əsərlərinin kitab şəklində təqdim olunması təqdirəlayiq işdir. Şeirsevər oxucular üçün dəyərli hədiyyə olan kitabın ərsəyə gəlməsində böyük götsərdikləri səy və çəkdikləri böyük zəhmətlərinə görə tərtibçi-müəlliflərə təşəkkür edir, yeni uğurlar arzulayırıq.
SONA XƏYAL
