Füzulinin alleqorik əsərləri tədqiqat mövzusu kimi...
Alleqoriyanın izinə düşsək, gedib eradan əvvəlki dövrlərə çıxarıq. Bir çox tədqiqatçılar ədəbiyyatda alleqorik obrazlar üzərində düşünmüş, hərə öz baxış bucağından fikrini söyləmişdir. Dahi şairimiz Məhəmməd Füzulinin alleqorik əsərləri də tədqiqata cəlb olunmuşdur. Bu tədqiqatçılardan biri də Lalə Əlizadədir. Lalə Əlizadə ilə 90-cı illərdə Hacı Mailin vasitəsilə tanış olmuşdum. Deyilənə görə, “Füzulinin qızı” kimi tanınırmış və mən bunu sonralar Lalə xanımla Füzuli tədbirlərində tez-tez görüşdükdə öyrənmişdim. O zaman mənə namizədlik işi əsasında çap olunmuş “Füzulinin gizli sözü” adlı kitabını vermişdi, maraqla oxumuşdum.
Kitabın “Füzuli alleqoriyalarının tədqiq və nəşri” adlı I fəslində şairin yaradıcılığı, xüsusən də “Söhbətül-əsmar”, “Bəngü badə”, “Həft cam - Saqinamə”, “Səhhət və mərəz - Ruhnamə” kimi alleqorik əsərləri haqqında təzkirəçilərin və həm Qərbi Avropa və rus, həm də türk, özbək və azəri tədqiqatçılarının əsərlərinə müraciət edən müəllif Hammer Pürqştall, Y.E.Bertels, A.E.Krımski, F.Köprülüzadə, H.Mazıoğlu, S.K.Qaraalioğlu, Ə.Gölpınarlı, Ə.Qaraca, H.Əfəndi, E.R.Rüstəmov, A.Sur, F.Köçərli, H.Araslı, M.Cəfərov, M.Quluzadə, M.Cəlal, S.Əliyev, F.Qasımzadə, V.Feyzullayeva, A.Rüstəmova, Ə.Səfərli, X.Yusifli kimi alimlərin əsərlərindəki dəyərli fikirlərdən bəhs etmişdir.
Lalə Əlizadə əsərin “Füzuli alleqoriyalarında ideya, süjet və obraz” adlı II fəslində şairin alleqorik əsərlərindən geniş bəhs edən, əsərlərin ideyasından, obrazlardan söz açan müəllif “Bəngü badə”nin Nizaminin “Yeddi gözəl” poemasının quruluşunda olduğunu, “Səhhət və mərəz”in ideya və mündəricəsi baxımından Fəridəddin Əttarın “Məntiq-ət-teyr” əsəri ilə uyğun gəldiyini, “İt və pişik” qitəsinin “Sirlər xəzinəsi”ndəki “Bülbül və qızılquş” təmsilini xatırlatdığını və s. qeyd edir. Dahi şairin yaratdığı şərti-metaforik obrazlardan, fəlsəfi rəmzlərdən danışan tədqiqatçı həm də əsərlərdəki bir sıra ürfani istilahların açımını verməyə çalışmış və öz Füzulisi haqqındakı fikrini belə yekunlaşdırmışdır: “Göründüyü kimi, eyni bir bədii sistem daxilində doğulan, eyni fəlsəfi təlim və eyni estetik ideala xidmət edən bu simvolik məzmunlu, rəmzi ideyalı əsərlərində Füzuli sufizmin mistik-fəlsəfi görüşlərini idealizə yolu ilə elmi idrak formasına salmış, panteist təlimin mütərəqqi keyfiyyətlərini bu alleqorik sistem daxilində bəzən sırf romantik və simvolik, bəzən isə real-həyati anlayışların şərti-təmsili obrazları arxasından özünün ümumi bəşəri məhəbbət ideyasını, humanizmi tərənnüm etmişdir ki, bununla Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində orijinal bir yaradıcılıq səhifəsi açılmışdır”.
Kitabdakı “Füzuli alleqoriyalarında sənətkarlıq” adlı III fəsildə “Füzuli alleqoriyalarının süjet və kompozisiyası”ndan və “Füzuli alleqoriyalarında bədii təsvir vasitələri”ndən ayrı-ayrılıqda bəhs olunmuşdur. Şairin alleqoriyalarının mövzu, ideya, süjet, kompozisiya, bədiilik baxımından orijinallığı ilə yüksək sənətkarlıq abidəsi kimi diqqət çəkdiyini qeyd edən tədqiqatçı yazır: “Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycan ədəbiyyatında Füzulinin başladığı alleqoriya ənənəsi müasir günlərimizə kimi yaşamaqdadır. Ədəbiyyatımız tarixində dahi şairin layiqli davamçılarından XIX əsrin birinci yarısında Abbasqulu ağa Bakıxanov, qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani, XX əsrin birinci yarısında Mirzə Ələkbər Sabir, abbas Səhhət, böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadə öz qüdrətli sələflərinin alleqoriyalarından yaradıcılıqla bəhrələnmiş, bu gözəl ənənəni yaşatmışlar...”.
Bu yaxınlarda institutumuzun kitabxanasında Füzuli sərgisi üçün toplanmış kitabların arasında Lalə xanımın “Söz gəlininin örtüyü” adlı ümumi alleqorik əsərlərdən bəhs edən kitabına rast gəldim. “Yazıçı” nəşriyyatında çap olunmuş kitabın elmi redaktoru akademik Teymur Kərimli, redaktoru f.ü.f.d. Vəfa Abbasovadır. Müəllif “Bir neçə söz” adlı girişdə yazır: “Alleqoriya bir bədii ifadə vasitəsi kimi neçə minillər bundan əvvəl olduğu qədər işlək və sənətkarlar tərəfindən həvəslə istifadə edilən bir vasitə olaraq qalır. Həm də hər bir böyük sənətkar bu vasitəni öz yaradıcılıq üslubu, bədii fantaziyasının imkanları ilə zənginləşdirir və gələcək nəsillərin poetik arsenalına əlavə edir”.
Kitabın “Alleqoriya – gerçəkliyin bədii-simvolik inikas forması kimi”, “Orta əsrlər ədəbiyyatında alleqoriyanın mövqeyi və ideya-estetik funksiyaları”, “Klassik Azərbaycan poeziya məktəbi nümayəndələrinin yaradıcılığında alleqoriyanın özəllikləri”, “XIII-XVI əsrlər Azərbaycan poeziyasında alleqoriya” adlı mövzularda geniş tədqiqat aparan müəllif min illik bir tarixə nəzər salmış, ona qədərki tədqiqat işlərini araşdırmış, bu sahədə ortaya dəyərli bir kitab qoymuşdur.
Filologiya elmləri doktoru Lalə Əlizadə kitabın sonuncu bölməsində XIII-XVI əsrlər anadilli poeziyamızın görkəmli nümayəndələrindən, İzzəddin Həsənoğludan başlayaraq Füzuliyə kimi alleqorik əsərlər yazan müəlliflərdən bəhs etmişdir. İ.Həsənoğlunun bir çox şairlərin nəzirə yazdığı qəzəlinni, Qazi Bürhanəddinin “eşq”, “görünüz” rədifli qəzəllərini, tüyuq və rübaisini, Marağalı Əvhədinin “Cami-Cəm” əsərini, ana dilimizdə yazılmış ilk poema nümunəsi olan “Dastani-Əhməd-Hərami”ni, İmadəddin Nəsiminin “bilməz”, etməgil”, “mənəm”, “məst”, “istəmə”, “sığmazam” rədifli və s. qəzəllərini, Yusif Məddahın “Vərqa və Gülşa” əsərini, Kişvərinin qəzəllərini, Həbibinin “bizə, “sənin” rədifli qəzəllərini, Xəlifə Təbrizinin “Şəhrəngiz” əsərini, Sürurinin, Şahinin, Rəhmətinin əsərlərini tədqiqata cəlb edən müəllif sonda “Azərbaycan ədəbiyyatında alleqoriya xüsusi bir sənət yolu olaraq Füzuli dühası ilə orijinal və təkrarsız mövqeyə yetdi” yazır və şairin qəzəllərindəki simvollardan və rəmzlərdən söhbət açır. Burada tədqiqatçının professor Əkrəm Cəfərin, akademik Fuad Qasımzadənin fikirlərinə müraciət etdiyini də görürük. Füzuli yaradıcılığının həm kompozisiya-struktur, həm də təsviri, üslubi cəhətdən tədqiqata geniş meydan və səciyyəvi material verdiyini qeyd edən müəllif sonda fikrini belə yekunlaşdırır: “Hələ XVI əsrdən sonra zəmanəmizə qədər yaranan əsərlər içərisində də Füzuli təsiri, onun lirik-epik əsərlərində görünən alleqoriya ənənəsi öz davam və inkişafını tapmışdır”.
Lalə Əlizadənin Füzuliyə olan məhəbbətini alqışlayır, uğurlarını təbrik edir, ona yeni-yeni kitablar arzulayırıq.
Sona XƏYAL
