Dilçilikdə Afad Qurbanov fenomeni

Azər­bay­can Mil­li Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı­nın üz­vü,  Türk dil qurumunun üzvü, Əmək­dar elm xa­di­mi, Döv­lət mü­ka­fa­tı lau­rea­tı, fi­lo­lo­gi­ya elm­lə­ri dok­to­ru, ölkəmizdə  hazırda istifadə olunan  Azərbaycan əlifbasının müəllifi  A.Qurbanov çoxcəhətli elmi yaradıcılığı ilə dilçiliyin inkişafında mühüm xidmətləri olmuşdur. Azərbaycan dilçiliyinin istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsində, dilçiliyin aktual problemlərinin tədqiqində və tədrisində böyük xidmətləri olan A.Qurbanov “Azərbaycan ədəbi və danışıq dili” (1965), “Müasir Azərbaycan ədəbi dili” (1967), “Ümumi dilçilik” (I, II cild), “Türkoloji dilçilik” (5 cilddə), “Müasir Azərbaycan ədəbi dili” (2 cildlik), “Azərbaycan dilçiliyi problemləri” (3 cildlik), “Azərbaycan onomastikası”, “Antroponim nəzəriyyəsi”, “Poetik onomastika” (1988), “Azərbaycan dilinin onomalogiyası” (2 cildlik) (1988), “Azərbaycan onomastika məsələləri” (1986), “Dünyanın dil ailələri” (1994), “Azərbaycan onomalogiyasının əsasları (2 cild- də) və s.  problemlərlə bağlı 70 monoqrafiya  və 500-dən çox elmi məqalənin müəllifidir. Bu əsərlərdə dilçiliklə bağlı  aktual məsələlər, problemlər, elmi anlayışlar dəqiqləşdirilmiş,  dil və dilçilik tarixi ilə əlaqədar yeni təsniflər verilmişdir. Onun əsərlərində Azərbaycan dilçiliyinin inkişafı, perspektivləri, dilçiliyin linqvistik və fəlsəfi nəzəri əsas üzərində təşəkkül tapması, elmlərin təsnifi problemi, dilçilik tarixinin müəyyənləşdirilməsi problemlərinə aydınlıq gətirilmişdir. A. Qurbanovun müasir Azərbaycan ədəbi dilində fonetika, qrafika, leksikologiya, semasiologiya, frazeologiya, onomalogiya, derivatologiya və başqa sahələrlə bağlı obyektiv fikirləri bu gün də öz orijinallığını saxlayır. 

A.Qurbanov Azərbaycan ədəbi dili, türkoloji dilçilik, dil universiyaları, ümumi dilçilik, onomalogiya, leksikologiya, nitq mədəniyyəti, tərcüməşünaslıq, bədii əsərlərin dili, üslubiyyat, ali məktəb pedaqogikası və metodikası kimi sahələrlə bağlı dəyərli tədqiqatlar aparmışdır.  Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq onomastika məsələlərinin sistemli şəkildə həlli, tədqiqi A.Qurbanovun adı ilə bağlıdır. Onomastika dilçiliyin  sahəsi kimi xüsusi adları (insan adları, coğrafi adlar, tayfa adları və s.) öyrənir və tədqiqat obyektindən asılı olaraq antroponimika, toponimika, etnonimika və s. bölmələrə bölünür. Azərbaycan dilindəki şəxs adlarının spesifik xüsusiyyətlərini, onların mahiyyətini, sistemini, əmələ gəlməsini,  mənşəyini, məna əsasını, yayılma regionunu, quruluşunu, inkişaf tarixini, təkmilləşməsini, üslubi imkanlarını, bir dildən başqa bir dilə transliterasiyası antrotoponimikanın əsas problemləri kimi ilk dəfə alimin əsərlərində araşdırılmışdır. Bu əsərlərdə onomastik vahidlərin tədqiqi tarixi, onomastik mənbələr, onomalogiyanın elmi-nəzəri məsələləri kompleks və sistemli şəkildə tədqiq edilmişdir. Azərbaycan dilçiliyi tarixində ilk dəfə olaraq antroponimlərin inkişaf dövrlərini müəyyənləşdirən, hər bir dövrün səciyyəvi cəhətlərini konkret dil faktları ilə əsaslandıran  A.Qurbanov olmuşdur. Alim Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində Azərbaycan Onomastika Cəmiyyəti və Onomastika Elmi Mərkəzi yaratmış, 25 sentyabr tarixini “Onomastika günü” kimi təsis etmiş, “Onomastika” adlı elmi-onomastik jurnal nəşr etdirmişdir. 

Görkəmli türkoloqun onomalogiya  məsələlərinə dair 100-ə qədər məqaləsi, “Antroponim nəzəriyyəsi”, “Azərbaycan onomastikası” və “Azərbaycan onomalogiyasının əsasları” (2 cild) monoqrafiyaları nəşr olunmuşdur. Bu əsərlərdə xüsusi adların qrupları və  yarımqrupları türkologiyada ilk dəfə müəyyənləşdirilmiş, onomalogiyanın elmi-nəzəri  əsasları hazırlanmışdır. Bu baxımdan Azərbaycan dili onomalogiyasının müstəqil bir nəzəri dilçilik şöbəsi kimi formalaşması bilavasitə professor Afad Qurbanovun fəaliyyəti ilə bağlıdır. Alimin onomalogiya ilə bağlı  ən fundamental əsəri  1988-ci ildə nəşr olunmuş, Dövlət Mükafatına  layiq görülmüş “Azərbaycan dilinin onomalogiyası” kitabıdır. Akademik M.Şirəliyev yazırdı ki,  Afad Qurbanov bu əsəri ilə Azərbaycan onomastika məktəbinin əsasını qoymuşdur. 

1976-cı ildə nəşr olunan “Dilçiliyin sistemi” əsərində dilçilik elmi, dilçiliyin sahələri, dilçiliyin şöbələri və onların aktual problemləri araşdırılmışdır. Xüsusilə, dilçilik elminin obyekti, nəzəri və tətbiqi dilçilik, ümumi dilçiliyin aktual problemləri konseptual səviyyədə tədqiq edilmişdir. Görkəmli dilçi akademik  Ağamusa Axundov yazırdı ki, Azərbaycan dilçiliyinin parlaq siması A.Qurbanovun Ümumi dilçiliklə bağlı tədqiqatları dilçiliyimizin uğurudur. Bununla yanaşı, türk dilləri qrupunun dəqiqləşdirilməsində yeni mülahizə və konsepsiyalar irəli sürülmüşdür. Bununla da dilçilik elminin ümumi dilçilik məsələlərinə dərindən bələd olan Afad Qurbanov respublikamızda ilk “Ümumi dilçilik” dərsliyini yazmaqla tələbələrə və bu sahə ilə maraqlanan tədqiqatçılara çox qiymətli töhfə verdi. N.Cəfərov yazır ki,  Afad Qurbanovun “Ümumi dilçilik” əsərində dünya dilçiliyinə, o cümlədən türk dillərinin mövqeyinə dair yeni elmi konsepsiyalar irəli sürüldüyündən bu kitab türk, rus, ingilis və fransız dillərinə tərcümə olunmuş və xarici dilçi alimlərin və geniş oxucu kütləsinin böyük marağına səbəb olmuşdur. Afad Qurbanov ümumi dilçilik sahəsində əldə etdiyi elmi nailiyyətləri, əsasını qoyduğu ümumi dilçilik elmi məktəbi ilə Azərbaycan dilçiliyi ilə yanaşı, dünya dilçiliyinin və türkoloji dilçiliyin inkişafına öz tarixi töhfəsini vermişdir.

A.Qurbanov dünya dilçiliyinin ən vacib problemlərindən  birini-dil ailələrinin dəqiq müəyyən­ləş­­­dirmiş və Altay dillər ailəsini altı qrupa  1. Türk dilləri (23 dil), 2. Monqol dilləri qrupu (3 dil), 3. Tunqus dilləri qrupu (3 dil), 4. Mancur dilləri qrupu (5 dil), 5. Koreya dili (1 dil), 6. Yapon dilinə (1 dil) ayırmışdır. Müəllif  Altay dilləri ailəsinin tərkibində olan dillərin 64 faizini türk dilləri təşkil etdiyini xüsusi qeyd etmişdir. A. Qurbanov Altay dilləri ailəsində 23  türk dilinin oduğunu qeyd edərək, tarixi inkişaf və linqvistik  əlamətlər əsasında beş yarımqrupda - oğuz dilləri, qıpçaq dilləri, bulqar dilləri, karluq dilləri, tukyuy dilləri yarımqrupuna bölərək təsnif etmişdir. Alim ümumi dilçilik problemlərinə və dünya dillərinin təsnifatına dair yeni fikirlər söyləmiş və onun bölgüsü türkologiyada qəbul edilmişdir. 

Azərbaycan Respublikası 1990-cı ildə  müstəqillik əldə etdikdən sonra Kiril qrafikasından latın qrafikasına keçid əsas məsələlərdən biri kimi  görkəmli alim Afad Qurbanovun rəhbərliyi ilə  geniş müzakirə olunmuşdur. Alim kiril əlifbasının müasir tələblərə cavab vermədiyini əsaslandıraraq yazırdı ki, kiril qrafikası Azərbaycan dilinin bütün incəliklərinə, onun tələblərinə cavab vermir və indi işlətdiyimiz kiril qrafikalı əlifbada bir sıra düzəldilməsi mümkün olmayan qüsurlar vardır. Eyni zamanda kiril qrafikalı əlifba xalqımızın milli mədəniyyətinin birləşməsinə ancaq mənfi təsir göstərir. Müxtəlif yerlərdə yaşayan azərbaycanlılar bir-birinin nailiyyətləri haqqında birbaşa məlumat ala bilmirlər, milli mədəniyyət arasında möhkəm əlaqə yaranmır. Buna görə də xalqımızın birliyi, onun iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafı üçün mütərəqqi və yararlı əlifba lazımdır. Bu da indi və gələcəkdə özünü doğrulda bilən latın qrafikası əsasında yeni əlifbadır. Afad Qurbanov yeni əlifbanın latın qrafikası əsasında tərtib edilməsinin vacib tərəflərini elmi cəhətdən əsaslandırmışdır. Azərbaycan əlifbasının yaradılması istiqamətində aparılan işlər zamanı bəziləri kiril, bəziləri ərəb, bəziləri isə latın əsaslı əlifbanın qəbul edilməsini təklif etmişdir. Görkəmli alimin  tə­şəb­bü­sü ilə 1990-cı il­də Azər­bay­can Əlif­ba Ko­mis­si­ya­sı yaradılmışdır. Bu sa­hə­də­ki uzunmüddətli  ya­ra­dı­cı­lıq işləri nə­zə­rə alı­na­raq Azər­bay­can SSR Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı­nın o za­man yeganə dil­çi alim üz­vü olan Afad Qur­ba­nov hə­min Ko­mis­si­ya­nın səd­ri se­çil­miş­dir. Afad Qurbanov yeni əlifbanın yaradılmasında latın qrafikasının vacib tərəflərini şərh etmişdir. Latın qrafikalı müasir Azərbaycan əlifbasına keçilməsi, onun Azərbaycan dilinin ədəbi-bədii xüsusiyyətlərinə uyğun gəlməsi Afad Qurbanovun təşəbbüsü sayəsində əlverişli sayılmış və müsbət şərh olunmuşdur. Bu dövrdə yeni əlifba ilə bağ lı bir sıra versiyalar irəli sürülsə də görkəmli dilçi alim A.Qurbanov latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasını daha məqsədəuyğun hesab etmiş və onun təklifləri müzakirə olunmuşdur. A.Qurbanov əlifbanın müxtəlif variantlarını hazırlamış və bu variantları hazırlayarkən beynəlxalq təcrübəni əsas götürmüşdür. Alimin hazırladığı müxtəlif əlifba variantları Azərbaycan əlifbasının tarixi ilə sıx bağlıdır. Latın qrafikalı müasir Azərbaycan əlifbasına keçil­məsi, onun Azərbaycan dilinin ədəbi-bədii xüsusiyyətlərinə uyğun gəlməsi  Afad Qurbanovun tərəfindən irəli sürülmüş, hazırladığı əlifba layihəsi geniş ictimaiyyət tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək qəbul edilmiş və istifadəyə verilmişdir.  A.Qur­ba­no­vun ha­zır­la­dı­ğı əlif­ba la­yi­hə­sində müa­sir əlif­ba­nın ya­ra­dıl­ma­sı və ona ve­ri­lən tə­ləb­lər nəzərə alınmışdır. Azərbaycan dilinin əlifbasında yazı üçün 32 hərf öz əksini tapır. Qeyd olunan hərflərdə müasir Azərbaycan ədəbi dilinin fonetik xüsusiyyətləri nəzərə alınmışdır. Ümum­xalq sər­və­ti olan bu­gün­kü əlif­ba xal­qı­nı də­rin­dən se­vən,  gör­kəm­li dil­çi­ alim,  aka­de­mik Afad Qur­ba­no­vun el­mi və ic­ti­mai fəa­liy­yə­ti­nin bəh­rə­si ki­mi Azər­bay­can xal­qı­na ən bö­yük töhfələrindən bi­ri­dir. 25 dekabr 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Milli Şurasının “Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpası haqqında” qanunun qüvvəyə minməsi haqqında 34 saylı qərarla ölkəmizdə rəsmi olaraq latın qrafikalı əlifbaya keçildi. 1991-ci ilin dekabrında Afad Qurbanovun tərtib etdiyi  latın qrafikalı əlifba rəsmi olaraq qəbul edilmiş və yeni latın qrafikalı əlifbaya keçid ilk dəfə ölkəmizdə reallaşmışdır.  

 Alimi düşündürən problemlərdən  biri də ümumtürk əlifbası və ortaq türk dili yaradılması idi. Ortaq türk əlifbasının tərtibi  üzərində Afad müəllim  uzun müddət çalışmışdır. 34 hərfdən ibarət ümumtürk əlifbasının yaranmasında onun əməyi az deyildir. Özünün qeyd etdiyi kimi bu əlifba türk dillərinin hamısının danışıq səslərini əhatə edir. Hazırda Afad Qurbanov tərəfindən hazırlanan 34 hərfdən ibarət əlifba ümumtürk ortaq əlifba kimi qəbul edilmişdir.

Afad Qurbanovun çoxcəhətli yaradıcılığında bədii əsərlərin dilinin tədqiqi qırmızı bir xətt təşkil edir.  Onun “Bədii dilin linqvistik təhlili” əsəri dil hadisələrinin təhlilinə,  onun elmi nəticələrinə əsaslanır.  Afad Qurbanovun yaradıcılığında dialektologiya məsələləri də müəyyən araşdırılma predmeti kimi  diqqəti cəlb etmişdir. O, dialektoloji axtarışlarda öz sözünü demiş, bu sahədə düzgün araşdırmanın yeni istiqamətini müəyyənləşdirmişdir. Afad Qurbanov həm tətbiqi, həm də nəzəri dilçilik problemlərinin tədqiqi ilə dərindən məşğul olmuşdur. Tətbiqi dilçiliyin əlifba,  qrafika, yazı və onun növləri, orfoqrafiya, orfoepiya, leksikoqrafiya şöbələrinin aktual problemləri ilə bağlı tədqiqatlar aparmışdır. Görkəmli türkoloq dillər ailəsində Azərbaycan dilinin yerini müəyyənləşdirmiş, onun inkişaf tarixini, fonetik sistemini, lüğət tərkibini, qrammatik quruluşunu,  üslubiyyat və üslublar,   onların təsnifi məsələsi nəzəri dilçiliyin problemləri istiqamətində araşdırmışdır.

Görkəmli alim düzgün nitqdən danışarkən onun fonetik, orfoepik, leksik, onomastik, semantik, frazeoloji, dervitoloji, morfoloji, sintaktik və üslub normalarının hər birinin fərdi xüsusiyyətlərini təhlil etmişdir. A.Qurbanovun yaradıcılığında müasir dilçilik problemləri ilə yanaşı Azərbaycan dilinin tarixi ilə bağlı yazılarında dilin ulutürk - ilk türk dili bünövrəsi, Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşması və inkişafı, sabitləşmə dövrü, ədəbi dil tarixi,  konkret dil faktları əsasında araşdırılmışdır.  A.Qurbanovun Altayşünas, türkoloq kimi fəaliyyəti Sovet dövründə əhatəliyi ilə diqqəti cəlb edir. O, 1984-1989-cu illərdə SSRİ Akademiyasının Sovet Türkoloqları Komitəsinin üzvü, Türk Onomastika Bölməsi bürosunun  üzvü, Tədris Metodiki Bölməsinin rəhbəri, sonradan həmin Komitənin sədr müavini vəzifələrində çalışmışdır. Türkoloji dilçiliyin inkişafındakı xidmətlərinə görə A.Qurbanov Türk Dil Qurumunun üzvlüyünə ilk azərbaycanlı olaraq qəbul edilmişdir. Eyni zamanda o, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının tədbirlərində fəal  iştirak etmişdir. Afad müəllim AMEA-nın Terminologiya Komitəsinin, Dövlət dili haqqında qanun layihəsinin hazırlanması ilə bağlı Komissiyanın, Adlar və Soyadlar üzrə Xüsusi Komissiyanın, İctimai elmlər üzrə Əlaqələndirmə Şurasının, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi və Müdafıə Şuralarının üzvü olmuşdur.

Afad Qurbanov 1959-cu ildən ömrünün sonuna qədər - əlli il ADPU-da müəllim, dekan, kafedra müdiri,  filologiya və pedaqogika elmləri üzrə müdafiə şurasının sədri, 1981-1989-cu illərdə Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) rektoru olmuşdur. Professor A.Qurbanov 1983-cü ildə Azərbaycan SSR EA-nın filologiya sahəsi üzrə müxbir üzvü seçilmiş, dünyanın bir sıra beynəlxalq və milli akademiyalarının akademiki, o cümlədən Türk Dil Qurumunun üzvü seçilmişdir. 1990-1994-cü illərdə Milli Məclisin üzvü olmuşdur.

Gцrkəmli alim Beynəlxalq Pedaqoji Elmlər, Rusiya Pedaqoji və Sosial Elmlər, Nyu-York Akademiyalarının akademiki, Türk Dil Qurumunun fəxri üzvü, Türk Dili Məclisinin həqiqi üzvü, Belçika Onomastika Cəmiyyətinin, Finlandiyanın Fin-Uqor Cəmiyyətinin həqiqi və fəxri üzvü olmuşdur. Görkəmli azərbaycanşünas alim, dünya şöhrətli türkoloq Afad Qurbanov Azərbaycan dilçiliyi sahəsində səmərəli və dəyərli araşdırmalarını  ömrünün sonuna qədər davam etdirmişdir. O, dünyanın  bir çox ölkələrində, xüsusilə, Amerika, Türkiyə, Rusiya, İran və başqa xarici ölkələrdə elmi səfərlərdə olmuş, Türkiyənin Ankara, İstanbul, İzmir, Adana, Qeysəriyyə, Konya, Trabzon və başqa şəhərlərində uluslararası toplantılarda türkoloji dilçiliyin aktual problemlərinə dair dərin məzmunlu məruzələr etmişdir. AMEA-nın müxbir üzvü Afad Qurbanov elmi-təşkilati fəaliyyətində yüksək ixtisaslı gənc kadrların hazırlanmasını daim diqqət mərkəzində saxlayırdı.  A.Qurbanov minlərlə filoloq-müəllim yetişdirmiş,  50-dən çox elmlər namizədi və doktorunun elmi rəhbəri olmuşdur. Ali pedaqoji təhsilin inkişafına xüsusi diqqət yetirən və onun nəzəri problemləri istiqamətində özünəməxsus təşkilatçılıq nümayiş etdirən Afad Qurbanov müasir Azərbaycan ədəbi dilinin araşdırılmasında, tədrisində və inkişafında xüsusi xidmət göstərmişdir. Elmin inkişafında və yüksək ixtisaslı  kadrların hazırlanmasına xidmətlərinə görə A.Qurbanov dəfələrlə dövlət başçısının, Respublika Ali Soveti, Elmlər Akademiyası və Təhsil Nazirliyinin Fəxri Fərmanlarına, mükafatlarına, 1981-ci ildə Azərbaycan SSRİ “Əməkdar elm xadimi” fəxri adına layiq görülmüşdür. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının üzvü, Əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, Azərbaycan dilçiliyinin korifeyi Afad Qurbanov ömrünün 50 ilini Azərbaycan təhsilinə, Azərbaycan  dilçiliyinə, ana dilimizin inkişafına, əlifbamızın təkmilləşdiril­mə­si­nə həsr etmiş görkəmli türkoloqdur.  

 

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında

Terminologiya Komissiyasının sədr müavini, filologiya

 elmləri doktoru, professor Sayalı Sadıqova