Zəngəzur dəhlizində qarşıdurma - İranla Ermənistan üz-üzə gələ bilər... ABŞ ssenarisi...
Ermənistan regional nəqliyyat xətlərinin açılması müddəasının Azərbaycanla sülh sazişi layihəsindən qarşılıqlı razılıq əsasında çıxarıldığını təsdiqləyib. Məsələ ilə bağlı açıqlama verən Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Ani Badalyan bidirib:
“Qeyd etməliyik ki, nəqliyyat xətlərinin effektiv açılması regionda sülh və iqtisadi inkişafdan ötrü vacib elementdir, bu, Ermənistan Respublikasının irəli sürdüyü gündəlikdə əks olunub. Bu məqam Ermənistan hökumətinin Sülh Qovşağı proqramında çox yaxşı əksini tapıb. Proqram suverenlik və yurisdiksiya, eləcə də qarşılıqlılıq və bərabərliyə sayqı prinsiplərinə əsaslanır”.
Bu açıqlamadan öncə Azərbaycan prezidentinin xüsusi tapşırıqlar üzrə təmsilçisi Elçin Əmirbəyov bildirmişdi ki, Bakı və İrəvan Azərbaycanı eksklavı Naxçıvanla birləşdirən marşrut üzrə qarşılıqlı məqbul variant tapıblar. Bakı Ermənistanın cənubundakı Zəngəzur vilayətindən keçməsi nəzərdə tutulan bu marşrutun açılması məsələsini sülh müqaviləsinin mətnindən çıxarmağa razılaşıb: “Qarşılıqlı razılaşma ilə biz sülh sazişindən bir abzası çıxarmaq və ona daha sonrakı mərhələlərdə qayıtmaq qərarına gəldik. Mən sülh sazişinin yekunlaşdırılması işini daha da çətinləşdirmək istəmirəm. Ona görə də biz onu mətndən çıxarmağa qərar verdik”. E.Əmirbəyov onu da deyib ki, sülh sazişi imzalanandan sonra hər iki ölkənin nümayəndə heyətləri Azərbaycanın böyük hissəsi ilə Naxçıvan arasında kommunikasiya xətlərinin yenidən açılması üçün qarşılıqlı məqbul formulun tapılmasından ötrü müzakirələri bərpa edə bilərlər. Bu isə o deməkdir ki, Zəngəzur dəhlzinin açılması məsələsi gündəmdə qalır. Lakin bu mövzuya sülh müqaviləsi imzalanandan sonra qayıdılacaq. Burada onu da xatırladaq ki, rəsmi İrəvan uzun müddət dəhliz termininə qarşı çıxıb, təkidlə bildirib ki, hər iki ölkə öz ərazilərindən keçən nəqliyyat xətləri üzərində yurisdiksiyanı saxlamalıdır. Ermənistan onu da bildirib ki, nəqliyyat xətlərinin yenidən açılması daha geniş regional kontekstdə baş verməli, Ermənistanın Naxçıvan ərazisindən İrana dəmiryolu əlaqəsi, Türkiyə ilə sərhədi açılmalıdır. Azərbaycan buna qarşı deyil. Amma o şərtlə ki, ölkənin əsas hissəsindən Naxçıvana və əksinə hərəkət edən Azərbaycan sakinləri, daşınan yüklər heç bir halda Zəngəzur dəhlizində yoxlmaya məruz qala bilməzlər. Hələlik isə Zəngəzur dəhlizi məsələsində itirən Ermənistan oldu. Ermənilər bu dəhliz vasitəsilə regional layihələrə qoşula bilərdi. Amma hələlik özlərini bundan məhrum edirlər. Ekspertlər bildirir ki, Azərbaycan istənilən halda Zəngəzur dəhlizinin açılmasına nail olacaq. Sabiq xarici işlər naziri, politoloq Tofiq Zülfüqarov bu xüsusda bildirir ki, Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh müqaviləsi layihəsindən qarşılıqlı razılaşma əsasında regional kommunikasiyalara dair maddənin çıxarılması digər amillərlə bağlıdır. Çünki sülh müqaviləsi dedikdə ilkin sənəd nəzərdə tutulur. Burada prinsiplər öz əskini tapacaq. O, açıqlamasında qeyd edib ki, sülh müqaviləsindən kommunikasiya xəttlərinin çıxarılması sonrakı mərhələdə aparılacaq danışıqlar formatında həllini tapacaq: “Bu məsələyə aid Azərbaycan və Ermənistan tərəfindən xüsusi bir komissiya formalaşıb. Hər iki tərəfdən baş nazirlərin müavinləri bu istiqamətdə danışıqları bir neçə raundda aparıb. Bu danışıqlarda Rusiyanın baş nazirinin müavini də iştirak edir”. Sabiq nazir hesab edir ki, bu məsələdə hər hansı bir problem yoxdur: “Sadəcə olaraq tərəflər hansısa mövzulara dair razılıq etmək mümkün olmadığı halda onu ilkin sənəddən çıxarıblar. Kommunikasiyaların bərpa edilməsi məsələsi isə daxildədir. Bu, həmçinin Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı olan məsələyə aiddir”. Tofiq Zülfüqarova görə, kommunikasiya ilə bağlı məsələlər hələlik hazırlıq məhələsinə çatmayıb: “Praktiki baxımdan bəzi mövzular ilkin razılaşmadan kənarlaşdırılır. Bu o demək deyil ki, həmin məsələlər həll olunmayacaq. Həmin mövzulara aid danışıqlar digər formatlarda davam etdiriləcək”.
Qeyd edək ki, dəhlzin açılması tələbini ABŞ və Avropa da Ermənistandan tələb edir. Bu günlərdə ABŞ dövlət katibinin Avropa və Avrasiya məsələləri üzrə köməkçisi Ceyms O'Braynın Senatda “Avropanın Gələcəyi” mövzusunda keçirilən dinləmələr zamanı səsləndirdiyi fikirlər Ermənistanda şok effekti yaradıb. Xatırladaq ki, O'Brayn çıxışı zamanı zəngin Orta Asiya ölkələrinin dünya bazarlarına Azərbaycan və Ermənistan ərazisindən quru yolla çıxmaq imkanına toxunub: “Azərbaycan və Ermənistan ərazisindən marşrutun açılmasnı təmin edə bilsək, Orta Asiya ölkələri dünya bazarlarına çıxış əldə edəcək, Rusiya və Çindən daha az asılı olacaqlar”. məsələnin bu tərəfini şərh edən erməni politoloq Arman Abovyan qeyd edir ki, ABŞ Ermənistanı Zəngəzur dəhlizinin açılmasına razılıq verməyə məcbur edəcək. Onun sözlərinə görə, bu, İran tərəfindən düşmənçilik kimi qəbul ediləcək: “İrandan gələcək mümkün təhlükələrə baxmayaraq, İrəvan Tehrana əks tərəfdə dayanmaqda davam edir. İran ətrafında vəziyyət getdikcə pisləşir. Fransa müharibə ehtimalını nəzərə alaraq öz vətəndaşlarını İranı tərk etməyə çağırıb. Amerikalılar əlavə qüvvələri İranla sərhədə yaxınlaşdırır. İsrail İranla hərbi eskalasiya üçün kütləvi hazırlığa başlayıb. Bölgə qaynayır, prinsipcə HƏMAS lideri İsmayıl Haniyənin Tehranda İsrail raketi ilə öldürülməsindən sonra bu, gözlənilməli idi. İranlılar üçün vəziyyət dalana dirənib, çünki onlara İsrailə cavab verməkdən başqa seçim buraxmadılar. Vəziyyət regional müharibə həddinə çatsa, o zaman Paşinyan hakimiyyətinin bütün addımları iranlılar tərəfindən məhz müharibə məntiqində qəbul olunacaq. Yəni Zəngəzur dəhlizinin Qərbin təkidi ilə açılması, Ermənistanın cənubunun amerikalılar, ingilislər və ya avropalılara verilməsinə dair razılaşma Ermənistanı İran sərhədi üzərindəki suverenliyindən məhrum etməklə yanaşı, iranlılar tərəfindən hərbi məntiqə uyğun olaraq düşmənçilik aktı kimi qiymətləndiriləcək. Bəs Paşinyan bunun mümkün nəticələrini hesablayıb? Əminəm ki, belə deyil. Çünki uzun müddətdir sırf İranın rəqiblərinin maraqlarına uyğun oynayırlar. Bunun nəticəsini təsəvvür etmək belə qorxuludur”. Bunlar fonunda Azərbaycan üçün hazırda ən önəmli məsələ qonşu ölkənin konstitusiyasının dəyişdirilməsidir. Azərbaycan Ermənistandan tələb edir ki, sülh sazişinin imzalanmasından ötrü öz konstitusiyasındakı Qarabağla “təkrar birləşmə” çağırışını ləğv etsin. Həmçinin tərəflər Minsk qrupundan da imtina etməlidir.
Nahid SALAYEV
