Suriya xalqına Əsədin gedişi, ya qalması faydalıdır? - Müzakirələr gedir...

Son günlərdə dünyanın diqqət mərkəzində yer alan əsas məsələlərdən biri də Suriyada cərəyan edən hadisələrdir. Hesab edilir ki, burada mümkün qarışıqlıq bütün Yaxın Şərqə ciddi təsir edəcək. Məsələ Azərbaycan üçün də xüsusi diqqət mərkəzindədir. Çünki Azərbaycanın bu regionda xeyli sayda tərəfdaşı, geniş ticarət əlaqələri qurduğu ölkələr var.

Hazırda Suriyada müxalifətlə ordu birləşmələri arasında döyüşlər davam edir. Suriya ordusu ölkənin şimal-qərbinə əlavə ordu birləşmələri göndərib və Hələbi ələ keçirən qiyamçılara havadan zərbələr endirib. Britaniyada fəaliyyət göstərən Suriya İnsan Haqları Monitorinq Mərkəzinin bilgilərinə görə, hökumət qüvvələri Hələb və İdlibdən sonra Həma vilayətinə hücumun önünü kəsmək üçün güclü müdafiə xətti qurub. Suriyanın dövlət SANA xəbər agentliyi bildirir ki, ordu bölmələri qiyamçıları Həma vilayətinin şimalından sıxışdırıb çıxarmağı bacarıb. Əraziyə əlavə ağır texnika və raket qurğuları göndərilib. Suriya və Rusiya hərbçiləri qiyamçıların silah anbarlarına və dayaq məntəqələrinə havadan zərbələr endirib. Son üç gündə minədək qiyamçının öldürüldüyü iddia edilir. Dəməşqdə səfərdə olan İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçı bildirib ki, İran müttəfiq ölkənin əks-hücumunu dəstəkləməyə hazırdır. İordaniya kralı İkinci Abdulla və BƏƏ prezidenti Şeyx Məhəmməd bin Zayed Al Nəhyan Əsədə öz dəstəklərini dilə gətiriblər. Bir çox Qərb dövlətinin hökumətləri tərəfləri münaqişəni siyasi yolla çözməyə və mülki infrastrukturu qorumağa çağırıb. Bu da bildirilir ki, qiyamçılar ABŞ-ın dəstəklədiyi kürd döyüşçülərinin nəzarətindəki Tel-Rifat şəhərinə daxil olaraq kürd birləşmələrini Suriyanın şimal-şərqindəki mövqelərinə qayıtmağa çağırıblar. Sonuncular Türkiyəni qiyamçılara dəstək göstərməkdə suçlayıblar. Rəsmi Ankara isə bildirib ki, qiyamçıların məhdud hücumu Suriya ordusunun son həftələrdə nəzarət etmədiyi mövqelərə hücumlarının önünü kəsmək üçün gerçəkləşdirilib və ordu geri çəkilərkən hücumun əhatə dairəsi də genişlənib. BMT-nin Suriya üzrə xüsusi elçisi Qeyr Pedersen bildirib ki, qiyamçıların hücumu regional güvənliyə təhlükədir. O, münaqişəni dayandırmaq üçün tərəfləri diplomatik səylərini bərpa etməyə çağırıb. Suriyadakı hadisələri yaxından izlədiyini deyən Ağ Evin milli güvənlik müşaviri Ceyk Sallivan deyib ki, Suriyanın şimal-şərqində 900-dək ABŞ hərbçisi İŞİD-in dirçəlməməsinə çalışır. Onu da qeyd edək ki, 2016-ci ildən bəri, hökumət ordusu onları şəhərdən çıxmağa məcbur edəndən sonra ilk dəfə idi ki, üsyançılar Hələbə girib. Bu, həm də son illərdə Suriya hökumətinə qarşı edilən ən böyük hücum sayılır. 2011-ci ildə başlayan və on il gah alovlanan, gah da səngiyən vətəndaş müharibəsi zamanı Bəşər Əsəd atasından aldığı  hakimiyyətini qoruya bildi, amma ölkə də parçalandı.

Suriyanın şimalından, Türkiyə ilə sərhəd bölgəsindən ölkənin mərkəzinə doğru irəliləyən dəstəyə uzun müddətdir münaqişədə iştirak edən islamçı silahlı qrup “Heyət Təhrir əl-Şam" rəhbərlik edir. “Heyət Təhrir əl-Şam" 2011-ci ildə “Əl-Qaidə”nin birbaşa qolu kimi, "Cəbhət ən-Nusra" adı ilə yaradılıb. Onun yaradılmasında özünü İslam Dövləti  adlandıran qruplaşmanın keçmiş lideri Əbu Bəkr əl-Bağdadi də iştirak edib.

O, Bəşər Əsədə qarşı çıxan qrupların ən radikallarından və nüfuzlu olanlarından biri sayılırdı. Lakin qrupun cihadçı ideologiyası onun təşkilatlanmasında və böyüməsində əsas amil olub və o, "Azad Suriya" bayrağı altında əsas üsyançı koalisiya ilə ziddiyyət təşkil edib. 2016-cı ildə qrupun lideri Əbu Məhəmməd əl-Cövlani ictimai şəkildə “Əl-Qaidə” ilə bağlarını qırdı, "Cəbhət ən-Nusra"nı ləğv etdi və bir neçə digər oxşar qruplarla birləşərək bir il sonra "Heyət Təhrir əl-Şam" adı verilən yeni bir təşkilat yaratdı. Suriyada on illərdir davam edən müharibədə çoxlu silahlı qruplar və onları dəstəkləyən bölgə və regiondan uzaq ölkələr var.İddialar var ki, "Heyət Təhrir əl-Şam" Türkiyə tərəfindən dəstəklənib, buna qarşı Rusiya və İran Bəşər Əsəd hakimiyyət qüvvələrini dəstəkləyib. Amma Türkiyə Hələbə girən üsyançıların hücumuna dəstək vermədiyini deyir. Ankaranı narahat edən əsas məsələlər Suriyadakı etnik kürdlərin yaratdığı Xalq Müdafiə Birlikləri (YPG) Suriya hökumətinin buraxdığı strateji nöqtələrə girməsi və müharibənin alovlanmasından Türkiyə sərhədlərinə doğru yeni bir kütləvi köçün başlaması ehtimalıdır. İranlı həmkarı Abbas Araqçı ilə Ankarada görüşdən sonra Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan bildirib: “İndiki mərhələdə Suriyadakı hadisələri hər hansı xarici müdaxilə ilə izah etməyə çalışmaq düzgün olmaz. Suriyanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləməyə davam edəcəyik”. Hakan Fidan əlavə edib ki, vətəndaş müharibəsinin böyüməsini və qaçqın axını istəmirlər. Artıq bir müddətdir ki, "Heyət Təhrir əl-Şam" qrupu İdlibdə faktiki yerli administrasiya qurub. Amma silahlı qrup insan haqları pozuntuları tənqidləri ilə üzləşib. Qrupun məqsədi Suriyada fundamentalist İslam hakimiyyətini qurmaqdır. Bir neçə ildir ki, Suriya hökumət qüvvələri İdlibdə nəzarəti bərpa etməyə çalışır. Lakin 2020-ci ildə Əsədin əsas müttəfiqi olan Rusiya və Türkiyənin vasitəçiliyi ilə əldə olunmuş atəşkəs razılaşmasına əməl olunurdu. İdlibdə təxminən dörd milyon insan yaşayır - onların əksəriyyəti Əsəd qüvvələrinin amansız müharibəsində üsyançılardan geri aldığı qəsəbə və şəhərlərdən didərgin düşüb.  Bu fonda qeyd edək ki, Suriyadakı müharibə son dörd ildə sanki bitmişdi. Bəşər Əsədin hakimiyyəti ölkənin böyük şəhərlərində idarəetməni saxlayıb, amma ölkənin bəzi hissələri onun birbaşa nəzarətindən kənarda qalır. Bunlara şərqdəki kürdlərin çoxluq təşkil etdiyi və münaqişənin ilk illərindən Suriya dövlətinin nəzarətindən az-çox kənar qalan ərazilər daxildir. Silahlı toqquşmalar 2011-ci ildə Əsəd hakimiyyətinə qarşı inqilabın başladığı cənubda nisbətən sakitləşsə də, bəzən iğtişaşlar davam edib. Ucsuz-bucaqsız Suriya səhrasında, özlərini "İslam Dövləti" adlandıran qruplaşmalar hələ də təhlükəsizliklə bağlı təhdid yaradır. Şimal-qərbdə isə İdlib əyaləti müharibənin qızğın vaxtında oraya sıxışdırılımış silahlı qrupların nəzarətindədir. Hələbə qəfil hücum edən İdlibdə dominant qüvvə olan "Heyət Təhrir əl-Şam"dır. Suriya müharibəsi başlayanda məqsəd azad seçkilər və yeni konstitusiya ilə formalaşan gələcək idi. Ancaq bu, Əsəd və ailəsinin  ölkədən imtina etməsi demək idi. Münaqişədə yarım milyondan çox insanın həlak olması onların buna imkan verməmək əzmini təsdiqləyir. Əsəd rejiminin ləğv edildiyini  demək hələ tezdir. Ona  dəstəyin səbəbi var. Bəzi suriyalılara görə, üsyana rəhbərlik etmək üçün ortaya çıxan cihadçılara baxanda, Əsəd pislərdən ən yaxşısıdı. Ancaq sayı heç də az olmayan digər Əsəd əleyhdarı olan qruplar ayağa qalxarsa, onun rejimi yenidən ölümcül təhlükə ilə üz-üzə qalacaq.

Tahir TAĞIYEV