Əsəd bir qaz kəmərinin qurbanı oldu - işi İran və Rusiya pozdu...

Suriyada hadisələr sürətlə inkişaf edir. Lakin Suriya dövlətçiliyi məsələsi ilə yanaşı, həm regionu, həm də bütövlükdə dünyanı narahat edən daha bir mühüm məsələ də  var: enerji. Suriyada nə qədər neft və qaz var, o kimə məxsusdur və tranzit ölkə kimi nə qədər önəmlidir? Bu suallar artıq olduqca aktual xarakter daşımağa başlayıb.

Suriyanın neft və qaz ehtiyatları az deyil. 2018-ci ilin hesablamalarına görə, ölkədə təxminən 2,5 milyard barrel neft var ki, bu da Səudiyyə Ərəbistanı, İran və İraq kimi Yaxın Şərq istehsalçıları ilə müqayisədə çox azdır. Suriya neft ehtiyatlarına görə dünyada 32-ci yeri tutursa, bu ölkənin qazı daha da azdır: cəmi 0,2 trilyon kubmetr. 2000-ci illərin əvvəllərində Suriyada neft hasilatı gündə təxminən 600 min barrel, təxminən indiki Azərbaycanda olduğu kimi idi. Lakin 2023-cü ilə qədər uzun sürən vətəndaş müharibəsi, infrastrukturun dağılması və Amerikanın sanksiyaları fonunda gündəlik hasilat 40 min barrelə düşüb. Suriya gündə təqribən 2,3 milyon kubmetr qaz hasil edərək öz enerji ehtiyacını ödəyir. Keçmiş prezident Bəşər Əsəd 2019-cu ildə Suriya xəbər agentliyinə verdiyi müsahibədə 2014-cü ildən bəri Suriya neftinin faktiki olaraq talan edildiyini etiraf edib: İŞİD yaraqlıları  nefti ilk dəfə olaraq “ələ keçirənlər” olub. Buna sonradan kürdlər və ABŞ da qatıldı. Eyni zamanda, Vaşinqton 2011-ci ildə Suriya rejiminə neft embarqosu qoyub.  Suriya hökuməti vətəndaş müharibəsinin başlaması ilə neft ehtiyatlarına nəzarəti fiziki olaraq itirdi: yataqların çoxu əvvəlcə müxalifətin, sonra isə terrorçuların əlinə keçdi. Daha sonra Suriya neftinin cəmləşdiyi Deyr əz-Zor əyaləti kürdlərin təmsil etdiyi və ABŞ-ın maliyyələşdirdiyi Suriya Demokratik Qüvvələrinin nəzarətinə keçib. 2019-cu ilə qədər hərbi əməliyyatlar, o cümlədən Amerikanın hava hücumları nəticəsində ölkənin neft hasilatı infrastrukturu böyük ölçüdə məhv edilib.  2021-ci ildə Suriyanın neft naziri bəyan edib ki, Suriya neftinin 90%-i Amerikanın əlindədir. Onun sözlərinə görə, ümumilikdə, Vaşinqton və onun “özünü dəniz qulduru kimi aparan” vasitəçilərinin hərəkətləri nəticəsində Suriyanın neft sektoru 90 milyard dollardan çox itki verib. ABŞ-ın yeni prezidenti Donald Tramp isə hələ 2019-cu ildə Suriya neftinin geri axınına nəzarətin zəruriliyini açıq şəkildə bəyan edib: “Kürdlərlə bağlı nəsə fikirləşəcəyik ki, pul alsınlar. Bizim şirkətlərdən biri ölkəyə daxil olacaq və hər şeyi düzgün edəcək”. Uzun illər əsədə dəstək verən Rusiya isə 1990-cı illərin sonlarından Suriya ilə neft-qaz sahəsində əməkdaşlıq edir. 2010-cu illərin ortalarında Suriya Ərəb Respublikasında bir sıra rus şirkətləri, o cümlədən “Tatneft” və “SoyuzNefteGaz” fəaliyyət göstərirdi. 2011-ci ildə Suriyada vətəndaş müharibəsi başlayandan sonra ölkələr arasında faktiki əməkdaşlıq yalnız 2018-ci ildə bərpa olunub: Rusiya şirkətləri quruda və dənizdə qaz ehtiyatları baxımından perspektivli olan Şərqi Aralıq dənizi regionunda kəşfiyyata başlayıb. 

Son proseslərdən sonra isə neft bazarları əslində Suriya rejiminin süqutuna reaksiya vermədi: əsas meyarların artımı əhəmiyyətsiz oldu - 0,5-1% daxilində. Bu, Suriyanın nə əsas neft istehsalçısı, nə də tranzit ölkə olması ilə bağlıdır. Üstəlik, 2011-ci ildən bəri Suriya neftinin ixracı ilə bağlı rəsmi məlumat yoxdur. Amma burada digər maraqlı proses də var. Qaz ehtiyatlarına görə Rusiya və İrandan sonra dünyanın üçüncü ən böyük ölkəsi olan Qətər 2009-cu ildə Səudiyyə Ərəbistanı, İordaniya, Suriya və Türkiyəni keçə biləcək bir boru xətti çəkməyi təklif edib. Onun vasitəsilə Qətər qazı sonradan Avropaya göndərilə bilər və onun keçəcəyi ölkələr tranzit rüsumları şəklində gəlir əldə edəcəklər. Lakin prezident Bəşər Əsəd bu plandan imtina etdi, iki il sonra alternativ İran-İraq-Suriya qaz kəmərinə üstünlük verdi və onun tikintisinin qarşısı Suriya Ərəb Respublikasında vətəndaş müharibəsinin başlaması ilə alındı. Bu günlərdə isə Türkiyə Suriyanın enerji sektorunun bərpasına kömək edəcəyini açıqladı, baxmayaraq ki, ölkənin yeni rəhbərliyindən Türkiyə Respublikasına rəsmi müraciət hələ edilməyib. Bundan əlavə, Türkiyənin enerji və təbii sərvətlər naziri Alparslan Bayraktarın sözlərinə görə, Qətər qaz kəməri layihəsinin yenidən canlandırılması mümkündür:  “Madam ki, Suriya öz birliyini və sabitliyini bərpa edib, niyə də olmasın?”. Bəsi indi Suriyanın enerji sektoru necə olacaq?  Suriyanın neft və qaz sektoru beynəlxalq sanksiyalar altındadır və bununla bağlı infrastruktur böyük ölçüdə məhv edilib. Onu bərpa etmək üçün böyük vəsait lazımdır, hərbi əməliyyatların tam dayandırılması və iqtisadi məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması da mühümdür. Eyni şey Suriya ərazisindən tranzit layihələrinin həyata keçirilməsinə də aiddir. Hazırda İsrailin regionda siyasəti də prosesə təsir edir. Vaşinqtonun ABŞ-ın Suriyanın qonşuları olan İordaniya, Livan, İraq və İsrailə dəstəyini davam etdirəcəyi ilə bağlı bəyanatları isə yeni durumun formalaşmasına ciddi təsir edir.

Ramil QULİYEV