Sakral dünyanın Arazboyu vadisinin qədim dövlətçilik tarixi - hay kilsəsinin hədəfində...

Naxçıvan diyarının sivilizasiya təşəkkülü, siyasi-hərbi dövlət quruculuğu tarixi Bütöv Azərbaycan salnaməçiliyi  və Türk-Müsəlman coğrafiyasının ayrılmaz tərkib hissəsi olduğundan, əski sakral və dünyəvi irsinin zənginliyi, hər qarış torpağının İlahi-Mistik və Şəhid-Qazi izinin silinməzliyi/aşkarlığı... baxımından qəvi-qarı düşmən cəbhələrinin davamlı/arasıkəsilməz, çoxşaxəli hücumlarına sinə gərməklə, həm də ayrı-ayrı yüzilliklərdə döyüş meydanına çevrilmişdir... XIX-XXI əsrlərdə isə rus-fars-hay birləşmələri bu səngərdə vahid qüvvə halında daha sıx birləşmişlər...

Naxçıvan diyarının Türk-Müsəlman dövlətçiliyi təməlinə, milli siyasi-hərbi quruculuğuna və təkamülü mərhələlərinə (Elam-Akkad, Midiya, İskit/Skif, Sak-Massaget, Hun-Quz/Oğuz...) qarşı yuxarıda qeyd edilən üçlü düşmən həmlələrinin arasıkəsilməzliyinin “sükanı” arxasında görünən dinsiz hay kilsəsi olsa da, faktoloji-sənədli, tarixi kerçəkli məxəzləri özündə əks etdirən salnamələr- (H.Herodotun (e.ə.484-425-ci illər) “Tarix” kitabı; Strabonun (e.ə.64 - e.24) “Coğrafiya” əsərinin XI-XIV hissəsi; F.Buzandın (IV-V əsrlər) VI kitabdan ibarət “Erməni tarix”i; “Qafqaz tayfaları və yeri barədə məlumatlar toplusu”-1881-ci ildən 1907-ci ilədək Sankt-Peterburq şəhərində çap olunub; “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri” 23 avqust 1727-ci ildən, tərtibçilər Hüsaməddin Məmmədov/Qaramanlı və Ziya Bünyadov, 2002)... məzmunu baxımdan şübhə doğurmayan bir sıra nəticələri irəli sürür: 

- Bütöv Azərbaycanı ( o cümlədən, Naxçıvan diyarı da daxil olmaqla) şimaldan əhatə edən rus imperiyası, cənubdan hüdudlanan fars dövləti ilə sıx siyasi-hərbi və iqtisadi-ticari əlaqləri gücləndirməklə   II minillikdə təşkilatlama və təmərgüzləşmə xəttinni seçən hay kilsəsi dövrü olaraq informasiya və hərbi əməlliyatlarının əvəzlənməsi sistemini tətbiq etməkdədir;

- İlahidən Enən Hökmlərdə Naxçıvan diyarı sakral coğrafi məkan kimi (Nuh peyğəmbərin ayaq basdığı yerlər var, onun Qəbri bu diyardadır (Naxçıvan şəhərinin cənubunda Köhnəqala yaxınlığında)...əski epiqrafiq naxışlar və rəsmlər nəqş edilən Gəmiqaya dağı, Nəbi yaylağı onun adı ilə bağlıdır..., e.ə.IV-III minilliklərə aid qayaüstü rəsmlər, qəbir daşları üzərindəki Şərq miniatür naxışları daş kitabələrdə ilmələnib...)  əks olunduğuna və qədim dövlətçilik tarixini yaşatdığı üçün bu diyara hay kilsəsinin niyyəti “qədim Xristian xalqı” və “Böyük Ermənistan dövləti” uydurmalarına, saxta “əski tarix”lərinə əsassız haqq qazandırmaqdan ibarətdir;   

- Türk dünyasına qarşı olan digər qüvvələrin də rus və fars siyasi-hərbi qüvvəlləri ilə birləşməsinə nail olunması məqsdəilə hay kilsəsinin Yaxın Şərq və Qərbi Avropa ölkələrində (Livan, İordaniya, Suriya, Niderland, İtaliya, Fransa, Yunanıstan, Bolqarıstan...) güclü mövqe qazanılması məqsədi ilə ideoloji-təbliğat və iqtisadi-ticari əlaqələrini gücləndirməkdədir; 

Haşiyə. Qədim Yunan coğrafiyaşünası və kartoqarfı K.Ptolomey (II əsr) “Coğrafiyaya rəhbərlik” kitabında və tərtib etdiyi xəritədə Naxçıvan şəhərini-“Naksuana” (erməni uydurmalarına oxşarı belə olmayan antrotoponim) kimi adlandırmışdır. 410-490-cu illrədə yaşamış hay tarixçisi, olmayan “erməni tarixinin atası”  M.Xorenatsi “Erməni tarixi” kitabında xislətlərinə uyğun olaraq bu toponimi təhrif edərək məqsədli şəkildə-“İcevan” kimi yazaraq hay sürüsünün ağzına “əriməyən sümük” atmışdır.

Şumer-Babil siyasi-hərbi və ictimai-mədəni təkamül mərhələsi (e.ə.III-I minilliklər) ilə coğrafi qonşuluqda bəşəri, dini və sakral dəyərləri qoruyub saxlayan Naxçıvan diyarı e.ə.550-ci ildən 330-cu ilədək Fars/Əhəmənilər imperiyası daxilində olduqda və istər, Fars-Bizans, istərsə də, Midiya-Əhəməni müharibəsində, Massagetlərə/Saklara qarşı hərbi yürüşlərində Frakiyadan (Balkan yarımadası, Bizans imperiyası ərazisindən, Bizans-Fars döyüşləri zamanı əsir düşən protohay mənşəl döyüşçülər) gətirilən  hay silahlılarının bir hissəsi bu diyarda hərbi düşərgələrdə, istehkam və müdafiə qalalarında...qalmalı/yaşamalı olublar. 

İlk dəfə İstanbul şəhərində 1730-cu ildə nəşr edilən hay mənşəli yazar Favstos Buzandın/Faust Bizanslının “Erməni Tarixi” kitabında qeyd olunur ki, Fars-Bizans müharibələrində Finikiya, Fələstin və Frakiyadan Naxçıvan ərazisinə minlərlə hay və yəhudi ailələri köçürülüb yerləşdirilmişdir.

Əhəməni hökmdarları (II Kambiz, I Dara, I Kserks, III Artakserks...) şərəfinə imperiya ərazilərində adlandırılan coğrafi orotoponimlər, eləcə də, bir sıra yaşayış məntəqələri, o cümlədən, Culfa nahiyəsinin Kirna və Qərbi Azərbaycanın Tovuzqala nahiyəsinin Kirans (indi Qazax rayonunun Xeyrimli kəndi) ərzi vahidlərinin etnomorfoloji tarixi həmin dövrə aiddir.

Frakiyadan köçürülən protohay sürüsünün Arazboyu vadilərdə köç/iz salması e.ə. 331-329-cu illərdə isə Makedoniyalı İskəndərin (e.ə.356-323) Şərqə doğru istilaçılıq yürüşlərində də baş vermişdir. Hakimiyyətinin ilk ilində Frakiyada  yatırlan üsyanda ələ keçirilən əsirlər sırasında olan protohayları qoşun tərkibində Şərq yürüşündə istifadə edən M.İskəndər onlardan ön istehkam və müdafiə tikililərinin inşasında, bəzi ərazilərdə isə kəşfiyyat məlumatlarının əldə edilməsi üçün istifadə etmişdir.

Yunan fatehi Culfa şəhəri yaxınlığında, Araz çayı üzərində körpü tikdirmiş, İlandağ ziyarətgahında olmuş, bu məkanın əski dini-sakral, ilahi-mistik hökmünü nəzərə alaraq hərəmlərinin bu ərazidə saxlanılmasına əmr verib. 

Qeyd etmək lazımdır ki, M.İskəndər Şumer-Babil mədəniyyətinin incisi olan “Gilqamış”  eposu (e.ə.II minillikdə gil lövhələr üzərində yazılmış) vasitəsi ilə Nuh peyğəmbər əfsanəsi ilə tanış olmasının nəticəsi idi. Bu barədə rus şərqşünası, tarixçisi, Sankt-Peterburq Universitetinin professoru B.A.Turayevin (1868-1920) iki cildlik “Qədim Şərq tarixi” əsərində (1911) məlumat verilmişdir.

İbtidai insan-hay sürüsünün Cənubi Qafqazda, Bütöv Azərbaycan hüdudlarında, o cümlədən Naxçıvan diyarında kökənli, avtoxton/etnomorfogenetik mənşəli toplum olmaması barədə və bu ərazilərə ilk növbədə Fars-Bizans müharibələri dövründə, Əhəmənilər və Sasani imperiyaları zamanında xüsusi məqsədlər üçün yerləşdirilməsi ilə bağlı kifayət qədər mötəbər mənbələr qalmaqdadır (hay kilsəsi onları təhrif etmək iqtidarında olmamışdır). 

Tarixi məlumatların təhlilləri göstərir ki, e.ə. II-I minilliklərdən başlayaraq Bizans və Fars imperiyalarının qarşılıqlı düşmənşiliyinə baxmayaraq, onlar çoxşaxəli Türkdilli xalqların tayfa İttifaqlarına qarşı həmişə vahid cəbhədə çıxış etmişlər. Bu baxımdan Naxçıvan diyarının siyasi-ictimai tarixinin qədimliyini sübut edən sonuncu nümunələr sırasında Şərur rayonu ərazisində 2008-2010-cu illərdə aparılmış Beynəlxalq Arxeoloji ekspedisiya nəticələri sübut etmişdir. Azərbaycan Milli EA-nın Arxeologiya və etnoqrafiya institutunun alimləri ABŞ-ın Pensilvaniya ştatının Filadelfiya Universitetinin arxeoloqları ilə birlikdə həmin ərazilərdə e.ə. I minilliyə aid əmək alətləri, naxışlı çini qablar, qədim saray tikilisinin bünövrəsi, gil kitabələr...aşkar etmişlər.

Qədim Naxçıvan diyarına qarşı hay kilsəsinin uydurma iddialarının gücləndirilməsində bütün mərhələlərdə rus millətçilərinin də rolu güclü olmuş və olmaqdadır (1945-ci ilin sonu-1946-cı ilin əvvəllərində Ermənistan SSR KP MK-nın I katibi Q.A.Arutyunov (1900-1957) daşnak A.İ.Mikoyanın (1895-1978, 1935-ci ildən Sov.İKP-nın Siyasi büro üzvü, 1938-1949-cu illərdə SSRİ Xarici Ticarət naziri....) vasitəçiliyi ilə Naxçıvanın işğalı naminə Siyasi Büro üzvü Q.M. Malenkovla (1901-1988) məsləhətləşmələr aparmışdır; 30 dekabr 1966-cı il tarixdə I katib A.E.Koçinyan (1913-1990) SSRİ Hökumətinə məktubunda yazmışdır:”....yuxarıda göstərilənlərinəzərə alaraq Naxçıvanın və Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi məsələsi həllinin vacibliyi nəzərinizə çatdırılır...”; 2013-cü ildə Moskva şəhərində professor V.A.Zaxarovun (1946, Ermənistan Yazıçılar İttifaqının üzvü) redaktorluğu ilə “Naxçıvan XX-XXI əsrlərdə: bir sıra faktlar...” toplusu nəşr edilmişdir, rus telejurnalisti D.A.Dibrovun (1959) çıxışları...). 

Haşiyə. Adı çəkilən daşnak A.E.Köçinyan 1966-1974-ci illərdə bu vəzifədə olarkən və SSRİ rəhbəri L.İ.Brejnev (1906-1982) 1970-ci ilin noyabr ayında irəvan şəhərində rəsmi səfərdə olarkən Türkiyə Cumhuriyyətinin Qars vilayətinə qarşı bir sıra uydurma sənədləri və xəritələri əsas tutaraq ərazi iddiası qaldırmışdır.

Odur ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasının zəngin tarxi keçmişinə aid adi nümunələrin də belə üzə çıxarılması, qorunub saxlanılması və tarixi fakt kimi isbatlanması indiki dövrdə xüsusilə vacib məsələlərdəndir.

Qismət YUNUSOĞLU

P.S. XII-XVII Orta əsrlər dövrünün 140-dan çox Şərq memarlığının Naxçıvan-Təbriz miniatür rəssamlıq və tarixi əlyazmalar nümunələrini hay “rəssamları”, “arxeoloq-tədqiqatçıları” XX əsrin ortalarında Naxçıvan, Culfa, Babək (əvvəlki adı Təzəkənd) və Şərur şəhərlərindən, Şahbuz nahiyəsindən, eləcə də, Ordubad nahiyəsinin Aşağı və Yuxarı Əylis, Culfa nahiyəsinin Əbrəqunus, Şurut, Kirna...kəndlərindən, İlandağdan (hündürlüyü 2415 m) oğurlayaraq İrəvan şəhərindəki Matenadaran Əlyazmalar Fonduna aparılmış, “əski erməni” irsi adı altəında saxlanılır... 

P.S.S. Dinsiz hay kilsəsi Babək şəhərini-“Astapat”, İlandağı-“Otsop”, Ordubad rayonu, Anaqut və Kələki kəndlərini-“Tanakert”, “Kaxakik”, Şərur rayonu, Ələkli kəndini-“Axaetsik”...adlandırır.