Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı heç vaxt görünməmiş vəziyyət yaranıb...
Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya baş nazirlərinin müavinlərinin rəhbərlik etdiyi regional kommunikasiyaların açılması üzrə üçtərəfli komissiya bəzi məsələlərdə konsensusun əldə edilməməsi səbəbindən iclaslarını davam etdirmir.
Bunu Ermənistan baş nazirinin müavini Mher Qriqoryan parlamentdə bildirib: “Xeyr, iclaslar davam etdirilmir. Bilirsiniz ki, konsensusun əldə edilməli olduğu fundamental məsələlər var. Konsensus əldə olunmayana qədər detalları müzakirə etmək mənasızdır”.
Xatırladaq ki, üçtərəfli komissiya 2021-ci ilin əvvəlində Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin Moskvada keçirilən görüşündə yaradılıb. Onlar baş nazirin müavinləri səviyyəsində regionda nəqliyyat və iqtisadi əlaqələrin qurulmasına nəzarət edəcək işçi qrupun yaradılması ilə bağlı qərar qəbul ediblər. Ermənistan ərazisindən keçməklə Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvan arasında əlaqənin yaradılması regional kommunikasiyalarla bağlı ən vacib məsələ olaraq qalır. Hazırda prosesə əngəl yaradan yeganə tərəf Ermənistandır. Məhz Ermənistan üzündən Zəngəzur dəhlizinin açılması ləngiyir. Ermənistan parlamentinin spikeri Alen Simonyanın “Azatutyun” radiosuna müsahibəsində səsləndirdiyi fikirlər də İrəvanın hələ bu prosesə əngəl yaratmaqda olduğunu bir daha təsdiqləyir. Simonyan Ermənistanın öz ərazisindən dəhliz vermək fikrinin olmadığını söyləyib. O, iki ölkə arasında kommunikasiyaların açılması məsələsində Avropa İttifaqı ilə Rusiya arasında olan Kalininqrad nümunəsinin tətbiqinin mümkünlüyünə də toxunub: "Biz Rusiya və Avropa İttifaqı kimi yaşamağa hazırlaşırıq? Mən hesab edirəm ki, biz Ermənistanın Gürcüstanla, Gürcüstanın isə Azərbaycanla yaşadığı kimi yaşamağa hazırlaşırıq. Biz mümkün olan bütün yolları sabah da açmağa hazırıq ki, istənilən azərbaycanlı İrəvana gəlib istirahət edib, nəsə alıb oradan başqa yerə - Naxçıvana getsin. Geri qayıdanda isə başqa şəhərdə dayanıb, sonra yenə davam edə bilər... Ermənilər də Bakıya, Sumqayıta və digər şəhərlərə gəlib, orada münasibət qursunlar, çay və ya kofe içib, məsələn, Dağıstana yola düşsünlər”.
Tərəflər bir müddət əvvəl kommunikasiyaların açılması məsələsinin sülh müqaviləsindən çıxarılması barədə razılığa gəliblər. Hazırda tərəflər arasında əsas problem kommunikasiyaların hansı formada açılacağıdır. Azərbaycan Naxçıvana maneəsiz yol istəyir və rəsmi Bakı bunun üçün Kalininqrad variantının nəzərdən keçirilə biləcəyini belə deyir. Azərbaycanın bu istəyini hökumət rəsmiləri, əsasən, Rusiya, Ermənistan və Azərbaycan liderlərinin 2020-ci il üçtərəfli bəyanatı çərçivəsində İrəvanın üzərinə götürdüyü öhdəliklər və vətəndaşlarının təhlükəsizliyi ilə izah edirlər. Lakin Ermənistan Azərbaycana dəhliz anlayışı çərçivəsində yol vermək istəmədiyini bildirir. Belə vəziyyət Azərbaycanı qane etmədiyindən, Zəngəzur dəhlizinin nə vaxt açılacağı və orada hansı dövlətin sərhədçilərinin xidmət aparacağı əsas müzakirə olunan mövzulardan biridir. Çünki bu dəhlizin açılmasını istəyən qüvvələr layihənin həyata keçirilməsinə mane olanların sayından daha çoxdur. Xüsusilə, böyük dövlətlər bu layihənin yaradacağı yeni imkanların fərqindədir. Onlar anlayırlar ki. Zəngəzur dəhlizi təkcə bir kommunikasiya layihəsi deyil, eyni zamanda regiona yeni iqtisadi nəfəs verəcək önəmli bir məsələdir. Ona görə də, Zəngəzur dəhlizinin açılması məsələsində böyük güc faktorları Azərbaycanın mövqeyini dəstəkləyir. ABŞ-ın Lehigh Universitetinin professoru Armen Qriqoryan da məsələyə bu prizmadan nəzər salır: “Zəngəzur dəhlizi - təkcə dəhliz məsələsi deyil. Burada da müxtəlif geosiyasi maraqlar iştirak edir. Mən istəmirəm ki, biz dəhlizə nəzarət edək, çünki biz ona nəzarət etsək, maraqlı qüvvələr çox sakit bir oyun qurub, bunu bizim boynumuza atacaq və müharibəyə səbəb yaradacaqlar”.
Məsələ burasındadır ki, Qərb regionda münaqişənin bitməsində maraqlı deyil. Həm də Zəngəzur dəhlizinə çıxışı özünün iki böyük rəqibi - Çinin və Rusiyanın iqtisadi imkanlarının artırılması cəhdi kimi görür. Avropa bu yola nəzarəti ələ keçirməklə dəhlizdən istifadə edəcək ölkələrə təsir etməyi planlaşdırır. Qərb etiraz etsə də, Rusiyanın dəhlizə nəzarəti daha real görünür. Qərbin buna qarşı çıxması vəziyyəti qəlizləşdirir. Rusiya Cənubi Qafqazda kommunikasiya xətlərinin açılması prosesində mühüm tərəf kimi iştirak edir və bu rolu itirmək istəmir. 44 günlük müharibədən sonra Moskvanın əldə etdiyi bu strateji üstünlük regionda Rusiyanın maraqlarını qorumaq baxımından çox əhəmiyyətlidir. Moskva Ermənistanın prosesdən çıxması və ya qərar qəbulunda tərəddüd etməsinə qarşı sərt mövqe tutmaqdadır. İrəvan isə hazırda mürəkkəb bir vəziyyətlə üz-üzədir. Bir tərəfdən Rusiya qərarların icrasını tələb edir və bu tələb Ermənistanın üzərinə ciddi təzyiq yaradır. Digər tərəfdən, Qərb Rusiyanın bu prosesdəki iştirakına qarşı çıxır və situasiya İrəvan üçün əlavə bir maneə yaradır. Azərbaycan isə dəhlizin dəmir yolu, nəqliyyat və gələcəkdə enerji daşıyıcılarının keçə bilməsi və həmçinin, ölkə vətəndaşlarının və yüklərinin gömrük nəzarətinə məruz qalmadan daşınması şərti ilə açılmasını tələb edir. Digər məsələ dəhlizin təhlükəsizliyinin təminidir.
Ramil QULİYEV
