İslamofobiya və İnsan Hüquqları

Açar sözlər: İslamofobiya, İnsan hüquqları, İrqçilik, Ayrı-seçkilik

 

Xülasə:

İslamofobiya İslama və müsəlmanlara qarşı qərəz və mənfi münasibətləri ifadə edən bir anlayışdır. Bu yanaşmalar müsəlmanları cəmiyyət daxilində ayrı-seçkiliyə məruz qoya və dözümsüzlüyə səbəb ola bilər. İslamofobiya media nümayəndələri, stereotiplər, terror hadisələrinə reaksiyalar və dini ayrı-seçkiliklə bağlı mənfi diskurslar vasitəsilə yayıla bilər. İslamofobiya beynəlxalq səviyyədə insan haqlarının pozulmasına səbəb ola bilər və müxtəlif təşkilatlar və BMT, UNESCO kimi beynəlxalq təşkilatlar bu mövzuda maarifləndirmə və hüquqi müdafiə kimi müxtəlif tədbirlər həyata keçirir. İslamofobiya ilə mübarizədə vətəndaş cəmiyyəti, media savadlılığı, siyasət və hüquqi islahatlar kimi müxtəlif strategiyalar ön plana çıxır.

 

ISLAMOPHOBİA AND HUMAN RİGHTS

 

Key words: Islamophobia, Racism, Human Rights, Discrimination

 

Summary:

Islamophobia is a concept that denotes prejudice and negative attitudes towards Islam and Muslims. These attitudes can subject Muslims to discrimination within society and foster intolerance. Islamophobia can spread through media representations, stereotypes, reactions to terrorist incidents, and negative discourse associated with religious discrimination. Internationally, it may lead to human rights violations, prompting various organizations and international bodies such as the UN, UNESCO, to take measures like awareness campaigns, education initiatives, and legal protections. Combating Islamophobia involves strategies such as civil society engagement, media literacy, and policy and legal reforms.

İslamofobiya bir şəxsin və ya qrupun İslam və ya müsəlmanlar haqqında yanlış, qərəzli və ya ayrı-seçkilik yaradan fikirlərə malik olduğu vəziyyətə aiddir. Bu cür münasibət media, siyasət, mədəni qarşılıqlı əlaqələr və ya digər amillərlə formalaşa bilər. İslamofobiya fərdi səviyyədə nifrət cinayətlərinə və ya cəmiyyət səviyyəsində ayrı-seçkiliyə səbəb ola bilər. Bu termin 20-ci əsrin əvvəllərində fransız ədəbiyyatında “islamofobiya” kimi anti-müsəlman əhval-ruhiyyəsi və siyasətinin ifadəsi kimi ortaya çıxdı və 1990-cı illərin sonunda ingilis dilində populyarlaşdı. İslamofobiya ksenofobiyanın bir növüdür, yəni, əcnəbilərdən və ya yad şeylərdən qorxmaqdır. [1]

Bəzi alimlər bunu anti-müsəlman irqçiliyi ilə sinonim hesab etmək lazım olduğunu müdafiə ediblər, çünki İslamofobiyanın ayrı-ayrı müsəlmanların həyatına təsiri və İslamofob fikirlərə sahib olanların münasibəti irqçilikdən qaynaqlananlarla yaxından müqayisə oluna bilər. Məsələn, bir insanın islamafobik münasibəti varsa, o insan İslamı yalnız terrorla eyniləşdirə və bütün müsəlmanlara potensial terrorçu kimi baxa bilər. 

İslama və onun tərəfdarlarına qarşı mənfi münasibət İslamofobiya termininin mövcudluğundan əvvəl yaranıb. İslam əleyhdarı fəallar özlərini 8-ci əsrdə Əməvilərin indiki İspaniya və Fransaya hücumu, 1453-cü ildə Konstantinopolu Osmanlı fəthləri və müsəlman və xristian dövlətləri arasında tarixi çəkişmələrə qədər uzanan davam edən sivilizasiyalararası toqquşmaların bir hissəsi kimi görürlər. Onlar İslamı Qərb sivilizasiyasını təhdid edən totalitar ideologiya kimi gördükləri üçün İslamın tətbiqini nəzarətdə saxlamağa, məhdudlaşdırmağa və müsəlman immiqrasiyasını dayandırmağa çalışırlar. Bəziləri bütün müsəlmanların Qərb ərazilərindən qovulmasını müdafiə edir.

Liberal demokratik ölkələrdə İslama və müsəlmanlara qarşı mütəşəkkil səfərbərlik Əl-Qaidə tərəfindən ABŞ-da 11 sentyabr hücumlarından sonra artıb. Bu, transmilli, anti-İslam hərəkatının yaranmasına səbəb oldu. [2]

11 sentyabr 2001-ci il hücumlarından sonra bütün dünyada islamofobiya sürətlə artdı. ABŞ-da və Avropada yaşayan minlərlə fərdi müsəlman şifahi və fiziki hücumlara məruz qaldı. Bir çox alim inandırıcı şəkildə islamofob münasibətin terrorizmə qarşı müharibənin ayrılmaz elementi olduğunu, hücumlara cavab olaraq Amerikanın başçılıq etdiyi antiterror cəhdinin olduğunu iddia etdi.

Digər qanunvericilik və hökumət səyləri illüziya təhlükələrinin qarşısını almaqdan daha konkret ayrı-seçkilik məqsədləri güdürdü. Məsələn, 2009-cu ildə isveçrəli seçicilər İslam ibadət evlərinin (məscidlərin) əsas hissəsi olan minarələrin tikintisinin qarşısını almaq üçün qanun qəbul ediblər. 2010-cu ildə Fransa ictimai yerlərdə üz örtüyü taxmağı qeyri-qanuni etdi, bu qanunun açıq hədəfi müsəlman qadınların niqab kimi ənənəvi örtüklər geyinməsinə mane olmaq idi. 2021-ci ildə Avstriya hökuməti islami məscidlərin, icma mərkəzlərinin və digərlərinin onlayn xəritəsini yayımladı, fəallar bunun bu cür qurumlar üçün açıq bir təhlükəsizlik riski olduğunu israr edirlər.

Qərb demokratiyalarında islamofobiyanın yüksəlişi yaxşı sənədləşdirilmişdir, lakin islamofobiya dünyanın digər yerlərində də şiddətli şəkildə mövcuddur. Myanmada müsəlman Rohingya azlığına qarşı ayrı-seçkilik 2010-cu illərdə böyük bir qaçqın böhranına səbəb oldu. Çində Kommunist Partiyası tez-tez mütəşəkkil dinləri öz hakimiyyəti üçün potensial təhlükə hesab edirdi. Çində bir çox dini qrupların üzvləri ayrı-seçkiliklə üzləşdiyi halda, 21-ci əsrdə dövlət məcburi assimilyasiyanı təşviq etmək üçün Sincan Uyğur Muxtar Bölgəsindəki müsəlmanlara sistematik yenidən təhsil və sosial nəzarət proqramı tətbiq etdi. Uyğur müsəlmanlarının ənənəvi adət-ənənələrinə, dil istifadəsinə, dini ənənələrinə və geyim tərzinə məhdudiyyətlər qoyulub. Ramazan ayında oruc tutmaq kimi dini ayinlərə qadağa qoyula, məscidlərin tikintisi və ya genişləndirilməsinin qarşısı alına, dini geyimlərin geyinilməsinə məhdudiyyətlər qoyula bilər. Sincan-Uyğur Muxtar Bölgəsində yaşayan Uyğur Müsəlmanlarına qarşı həyata keçirilən siyasətlər səbəbindən Çindəki islamafobiya beynəlxalq səviyyədə böyük narahatlıq doğurur. Çin hökumətinin bu bölgədə həyata keçirdiyi siyasətlər insan haqlarının pozulması və müsəlmanlara qarşı ayrı-seçkiliyi ehtiva etdiyi üçün çoxlu tənqidlərə məruz qalıb.

İslamofobiya və insan haqları arasındakı əlaqəni mədəni qərəzlərin, marginallaşmanın və ayrı-seçkiliyin insan hüquqlarının pozulmasına gətirib çıxardığı kontekstdə araşdırmaq olar. Bu perspektivdə İslamofobiyanın necə bir insan hüquqları problemi olduğunu və bu fenomenin fərdlərin əsas hüquqlarına necə zərər verə biləcəyini anlamaq vacibdir. Bununla bağlı bəzi naxış bucaqları mövcuddur:

-Din və Etiqad Azadlığı:

    - İslamofobiya müsəlmanlara qarşı din və etiqad azadlığının pozulmasına gətirib çıxara bilər. Bu, fərdlərin öz dinini sərbəst seçmək, etiqad etmək və dəyişmək hüququnu poza bilər.

-Fikir və İfadə Azadlığı

- İslamofobiya müsəlmanların öz fikirlərini ifadə etmək azadlığını məhdudlaşdıra bilər. Təhdidlər və hücumlar müsəlman fərdlərin öz fikirlərini sərbəst ifadə etməsinə mane ola bilər.

-Bərabərlik və ayrı-seçkiliyə yol verməmək hüquqları:

    - İslamofobiya müsəlmanlara qarşı ayrı-seçkiliyə səbəb olmaqla bərabərlik hüquqlarına zərər verə bilər. Bu, təhsil, məşğulluq, mənzil və digər sahələrdə ayrı-seçkiliyə yol aça bilər.

-Təhlükəsizlik Hüquqları:

    - İslamofobiya, zorakılıq aktları və müsəlmanları hədəf alan təhdidlər onların təhlükəsizlik hüquqlarını təhlükə altına qoya bilər. Bu, insanların təhlükəsiz mühitdə yaşamaq hüququnu poza bilər.

-Şəxsi Həyatın Mühafizəsi:

    - İslamofobiya, müsəlmanlara qarşı nifrət cinayətləri şəxsi toxunulmazlıq hüququnu poza bilər. Onların ailələrinə, evlərinə və şəxsi məkanlarına basqınlar bu hüquqlara təhlükə yarada bilər.

-Ədalətli Məhkəmə və Qanuni Hüquqlar:

    - İslamofobiya, haqsız ittihamlar və müsəlmanları hədəf alan profillər onların ədalətli məhkəmə hüququnu poza bilər. Hüquqi proseslərdə qərəzli davranış ədalətli məhkəmə araşdırması hüququna zərər verə bilər.

-Sosial İştirak və Siyasi Hüquqlar:

    - İslamofobiya müsəlmanların siyasi iştirakına və sosial hüquqlarına mane ola bilər. Təhdidlər və qərəzli siyasi ritorika siyasi proseslərdə iştirakını çətinləşdirə bilər.

-Təhsil hüququ:

    - İslamofobiya məktəblərdə və təhsil müəssisələrində müsəlmanlara qarşı ayrı-seçkilik və qərəzlə təhsil hüquqlarına təsir edə bilər.

-Sosial hüquqlar:

    - İslamofobiya sosial təbəqələrdə ayrı-seçkiliyə səbəb olmaqla sosial hüquqları zəiflədə bilər. İş, sağlamlıq, mənzil və sosial xidmətlərə bərabər çıxışda problemlər yarada bilər.

İslamofobiya və insan haqları arasındakı kontekst təkcə fərdlərin dini inanclarına hörmətlə yanaşmır, həm də ədalət, bərabərlik və insan hüquqlarına hörmət əsasında bütövlükdə cəmiyyət üçün güclü zəmin yaradır. İnsan hüquqları yönümlü perspektiv islamafobiya ilə mübarizədə daha ədalətli və bərabərlikçi cəmiyyətin yaradılması məqsədinə töhfə verə bilər.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) islamafobiya ilə mübarizə üçün müxtəlif addımlar atıb və insan hüquqlarına hörməti təşviq etməyə çalışıb. Bununla belə, BMT-nin bu sahədəki işi ümumilikdə insan hüquqları və tolerantlıq prinsiplərinə ümumi diqqəti əhatə edir. İslamofobiya xüsusi bir kateqoriya kimi qəbul edilsə də, BMT dini ayrı-seçkiliklə mübarizədə ümumi yanaşmanı qəbul etmişdir. İslamofobiya və dini ayrı-seçkiliklə mübarizə üçün BMT-nin atdığı bəzi addımlar bunlardır:

-BMT İnsan Hüquqları Şurasının Qətnamələri:

    - BMT-nin İnsan Hüquqları Şurası din və inanc azadlığı ilə bağlı müxtəlif qərarlar qəbul edib. Bu qərarlar bütün dinlərə və inanclara hörməti təşviq edir və dini ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizəni dəstəkləyir.

-BMT Baş Assambleyasının Qətnamələri:

    - BMT Baş Assambleyası dini ayrı-seçkilik və dözümsüzlüyü əhatə edən ümumi bəyanatlardan ibarət bir sıra qətnamələr qəbul edib. Bu qətnamələr üzv dövlətləri dini ayrı-seçkiliklə mübarizə aparmağa və icmalar arasında tolerantlığı artırmağa çağırır.

-BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığının fəaliyyəti:

    - BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığı bütün dünyada dini ayrı-seçkilik və dözümsüzlüklə bağlı maarifləndirmə və maarifləndirmə səylərini dəstəkləyir.

BMT-nin bu addımlarına tolerantlığın, bərabərliyin və ümumilikdə insan hüquqlarına hörmətin təşviq edilməsi üzrə geniş strategiya daxildir. Xüsusilə islamafobiyaya yönəlmiş tədbirlər daha çox BMT-nin alt bölmələri, üzv ölkələr və qeyri-hökumət təşkilatları vasitəsilə həyata keçirilir. [3]

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı “müsəlmanlara qarşı artan nifrət, ayrı-seçkilik və zorakılıq qarşısında konkret addımlar atmaq” məqsədi ilə 15 martı İslamofobiya ilə Beynəlxalq Mübarizə Günü kimi qeyd edir. 193 üzvlü dünya qurumu tərəfindən konsensusla qəbul edilən və əsasən müsəlman 55 ölkə tərəfindən dəstəklənən qətnamə din və etiqad azadlığı hüququnu vurğulayır və 1981-ci ildə qəbul edilmiş “dözümsüzlüyün və ayrı-seçkiliyin bütün formalarının aradan qaldırılmasına” çağıran qətnaməni xatırladır. din və ya inanc.” [4]

Medianın islamafobiyaya təsiri mürəkkəb və çoxşaxəlidir. İslamofobiya tez-tez dezinformasiya, mənfi təqdimatlar, stereotiplər və qərəzlər vasitəsilə media tərəfindən gücləndirilə bilər. Media İslamı və müsəlmanları müəyyən formada təmsil etməklə çox vaxt ümumiləşdirmələr, stereotiplər yarada bilir. Bu, cəmiyyətdə yanlış təsəvvür yarada bilər. Media müsəlmanları terrorla əlaqələndirən və ya onları mənfi tərəfdən göstərən xəbər və proqramları işıqlandırmaqla mənfi təmsilləri gücləndirə bilər. Terror hadisələri çox vaxt islamafobiya reaksiyalarına səbəb ola bilir. Media terrorla bağlı xəbərlərdə müsəlmanları ümumiləşdirməklə bu reaksiyaları artıra bilər. Medianın beynəlxalq miqyasda islamofobiyanı gücləndirməsi mədəniyyətlərarası və sivilizasiyalararası münasibətlərə mənfi təsir göstərə bilər. Sosial media platformaları tez bir zamanda böyük auditoriyaya çatmaq potensialına görə islamafobik məzmunun yayılmasına töhfə verə bilər. 

Bu təsirlər medianın islamafobiyaya verdiyi töhfələri anlamaq üçün vacibdir. Bu təsirləri azaltmaq və cəmiyyətdə daha sağlam dialoq yaratmaq üçün medianın məsuliyyət daşıması vacibdir. Media düzgün, ədalətli və balanslı təmsilçilik təmin etməklə cəmiyyətin daha yaxşı başa düşülməsinə töhfə verə bilər.

Bu yay Skandinaviyada Quran yandırılması anomaliya deyil, narahatedici tendensiyanın bir hissəsi idi. Biz bütün dünyada ifrat sağçı siyasi aktyorlar tərəfindən dəstəklənən və maliyyələşdirilən islamafobiya nifrətinin kəskin artmasının şahidiyik. Müsəlmanlar Avropada, ABŞ-da və onun hüdudlarından kənarda müsəlman olduqlarına görə getdikcə daha çox hədəfə alınır, təqib edilir və ayrı-seçkiliyə məruz qalırlar. 

İyul ayında, İsveçdə Quran yandıran kaskadyor müsəlman dünyasında etirazlara səbəb olandan qısa müddət sonra, məsələn, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Haqları Şurası (HRC) problemi həll etmək üçün bir qətnamə irəli sürdü. Qətnamə, digər məsələlərlə yanaşı, ölkələri “ayrı-seçkiliyə, düşmənçiliyə və ya zorakılığa təhrik edən dini nifrət aktlarının və təbliğatının qarşısını almaq və təqib etmək” üçün addımlar atmağa çağırır. [5]

İstinadlar

 

[1]	https://www.britannica.com/topic/Islamophobia.
[2]	https://www.sv.uio.no/c-rex/english/groups/compendium/what-is-islamophobia.html.
[3]	https://www.aljazeera.com/news/2023/3/15/uns-anti-islamophobia-day-to-stamp-out-anti-muslim-hatred.
[4]	https://religionnews.com/2022/03/16/un-sets-march-15-as-international-day-to-combat-islamophobia/.
[5]	https://www.aljazeera.com/opinions/2023/10/4/islamophobia-is-not-freedom-of-speech

 

Əliyeva Günay

“Milli təhlükəsizlik və siyasi strategiya” ixtisası üzrə magistr,
 Azərbaycan Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası