Qərbin Mərkəzi Asiya siyasəti Azərbaycan və Türkiyədən tam asılı vəziyyətə düşür...

Son dövrlərdə Mərkəzi Asiya uğrunda geosiyasi rəqabətin daha kıskin xarakter alması müşahidə olunur. Həm Rusiya, həm də Qərb burada mövqelərini gücləndirməyə çalışır. Amma indi ortada Azərbaycan-Türkiyə faktoru da var.

Türk dünyası birliyi çərçivəsində Mərkəzi Asiya ölkələrinin Azərbaycan-Türkiyə faktoru ilə daha çox yaxınlaşmağa meylli olduğu açıq müşahidə olunur. Daha bir mühüm məqam odur ki, Qərbin Mərkəzi Asiya ölkələrinə çıxışı indi daha çox Azərbaycan və Türkiyədən asılıdır. Hələlik isə Rusiya və Qərbin Mərkəzi Asiyada nüfuz üçün yarışa girdiyi müşahidə olunur. Bu fonda Britaniya parlamentinin komitəsi ölkə hökumətinə tövsiyə edib ki, Mərkəzi Asiya ölkələrilə əlaqələri inkişaf etdirsin. Xarici Siyasət Komitəsi deyib ki, Britaniya hökumətinin Mərkəzi Asiya ilə əlaqələri qeyri-adekvatdır. Bu tövsiyələr Fransa prezidenti Emmanuel Makronun və onun ardınca Rusiya dövlət başçısı Vladimir Putinin Mərkəzi Asiyaya səfərindən sonra verilib. Rusiya prezidenti  Astanada Qazaxıstandan olan həmkarı Kasım Jomart Tokayev ilə ikitərəfli əlaqələr və strateji əməkdaşlıq barədə müzakirələr aparmaq üçün bu ölkəyə səfər edib. O, son vaxtlar çox nadir hallarda xarici ölkələrə gedir. Və bu səfər Emmanuel Makronun Mərkəzi Asiya səfərindən, eləcə də Türk Dövlətləri Təşkilatının, əsasən hərbi əməkdaşlığın müzakirə edildiyi sammitindən bir neçə gün sonra baş tutub. Əsasən türkdilli ölkələrin yerləşdiyi Mərkəzi Asiya həm də Azərbaycan və Türkiyənin öz nüfuz dairəsini genişləndirməyə çalışdığı bölgədir. Azərbaycan və Türkiyənin Mərkəzi Asiyanın türkdilli ölkələrilə əlaqələrini inkişaf etdirmək səyləri son illərdə daha qabarıq nəzərə çarpır. Türkiyə və Azərbaycan liderlərinin də iştirak etdiyi Türk Dövlətləri Təşkilatının sammiti noyabrın əvvəlində Astanada keçirilib. Burada prezident Rəcəp Tayyip Ərdoğan çıxışında Türkiyəni Naxçıvan vasitəsilə “Ata yurdumuz olan Mərkəzi Asiya ilə birləşdirəcək" kommunikasiya xətləri barədə danışıb. Azərbaycan da hesab edir ki, regionda nəqliyyat və kommunikasiya sahəsinin inkişafı üçün Mərkəzi Asiya ölkələrinin böyük əhəmiyyəti var. Rəsmi Bakı bəyan edib ki, regionda yaranmış yeni fürsətlərin düzgün istifadəsi böyük nailiyyətlərin əldə olunmasına xidmət edəcək. Təşkilatın sammitində Kremli qıcıqlandıracaq açıqlamalar verilməyib. Ancaq Qazaxıstanda səfəri zamanı Fransa prezidenti həmkarı Tokayevi “Moskvaya boyun əymədiyinə” görə təqdir edib. Rusiya rəsmi dairələrinin Makronun açıqlamaları ilə bağlı bəyanatları Kremlin burada Qərblə sərt rəqabət aparacağını göstərir. Bu fonda Rusiya Qərbə qalib gələ bilmək üçün Azərbaycan və Türkiyə ilə Mərkəzi Asiyada əməkdaşlığa məhkumdur.

Burada onu da qeyd edək ki, Xəzər dənizindən Çinə qədər uzanan Qazaxıstan həm də Rusiyanın Mərkəzi Asiyaya çıxış qapısıdır. Qərb üçün isə Qazaxıstan mineral və enerji ehtiyatları ilə zəngin coğrafiyadır. Rusiya-Ukrayna müharibəsi başlayandan bəri Qazaxıstan ABŞ və Norveçdən sonra Avropanı yanacaqla təmin edən üçüncü ixracatçıya çevrilib. Bundan əlavə, Qazaxıstan dünyanın ən zəngin uran ölkəsidir. Uran Avropanın enerji bazarında xüsusi rol oynayır. ABŞ prezidenti Co Baydenin bu ilin sentyabrında tarixdə ilk dəfə Mərkəzi Asiya dövlətlərinin liderləri ilə Vaşinqtonda forum təşkil etməsi bu regionun Ağ Ev üçün də xüsusi əhəmiyyət daşıdığını göstərdi. Qazaxıstanlı siyasi təhlilçi Dosym Satpayev bildirir ki, əslində Rusiya Ukraynada müharibəyə başladıqdan sonra onun Mərkəzi Asiyada təsir imkanları getdikcə zəifləyir. Son illər ərzində Qərbin sanksiyaları nəticəsində Rusiya iqtisadiyyatının zəifləməsi Kremlin Mərkəzi Asiya ilə iqtisadi əlaqələrini də sarsıdıb. “Carnegie” Fondunun Rusiya Avrasiya Mərkəzinin analitiki Temur Umarov fondun saytında çap edilmiş məqaləsində yazıb ki, əslində Mərkəzi Asiya ölkələrinin Qərb dövlətlərinin Rusiyaya qarşı sanksiyalarına riayət etməsi onların Qərbi dəstəkləməsi və ya Rusiyaya arxa çevirməsi demək deyil: “Bu, öz iqtisadiyyatlarını mümkün çöküşdən və təcridolmadan xilasetmə cəhdləridir. Region ölkələrindən heç biri Rusiyanın Ukraynaya yönəlik işğalçı müharibəsini dəstəkləmədi. Region ölkələrindəki bankların heç biri Rusiyanın MIR ödəmə kartını qəbul etmir”. Çinin “Bir Kəmər- Bir Yol” layihəsinin əsas marşrutunun Mərkəzi Asiyadan keçdiyini nəzərə alsaq, o zaman bu regionda təkcə Avropa və Rusiyanın deyil, elə Çinin də öz nüfuzunu gücləndirmək istədiyi görünür.

Temur Umarov hesab edir ki, Rusiya və Çin uzun müddət bu regionda müştərək şəkildə öz qüvvələrini artırmağa çalışıblar və bir-birinin sahələrinə müdaxilə etməyiblər: “Çin regionun iqtisadi sahələrində iştirak edir, Rusiya isə təhlükəsizliklə bağlı məsələlərə fokuslanıb”. Lakin Ukrayna müharibəsindən sonra Çinin də regionda maraqlarının gücləndiyini deyən “Carnegie” Fondunun nümayəndəsi rəsmi Pekinin Tacikistanda ikinci hərbi baza yaratma planlarını, eləcə də Qırğızıstan və Özbəkistanda hərbi mövcudluğunu əsas gətirir. Xüsusilə ABŞ 2021-ci ildə Əfqanıstandakı bütün qoşunlarını çıxartdıqdan sonra Çin bölgədə bu boşluğu doldurmağa çalışır. “Çin ekspansiyası” adı verilən bu siyasətə qarşı Mərkəzi Asiya xalqları bir neçə dəfə etiraz aksiyası keçirsələr də, nümayişlər vəziyyəti dəyişməyə kifayət etməyib. Temur Umarov hesab edir ki, Rusiya və Çin bir-birini rəqib kimi görsələr də, onların Mərkəzi Asiyaya baxışı əməkdaşlıq üzərində qurulub. Son illər ərzində onların Mərkəzi Asiyada apardıqları birgə hərbi təlimləri diqqətə çatdıran Umarov region uğrunda əsas mübarizənin Qərb və Rusiya arasında getdiyini əsas gətirərək Rusiyanın Çinlə yaxınlaşma niyyətinin də buradan qaynaqlandığını yazır. Amma yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Qərbin Mərkəzi Asiyada Azərbaycan və Türkiyə faktoruna ciddi ehtiyacı var. Həm də türk ölkələrinin özlərinin geosiyasi güc mərkəzinə çevrilmək niyyəti də burada diqqətə alınmalıdır.

Nahid SALAYEV