Qərb dünən Suriyada terrorçu saydığı qüvvələrlə əməkdaşlığa başladı...

Suriya hökumətinin dramatik şəkildə süqutundan sonra bir sıra Qərb hökumətləri keçmişdə terrorçu olaraq elan etdikləri şəxslərlə işləməyə hazır olduqlarına artıq eyham vururlar. Söhbət Suriyada hakimiyyəti ələ keçirən şəxslərdən gedir. 

Avropanın üç əsas paytaxtında Suriyada Əsəd rejiminin devrilməsinin əsas aktorlarından birinə çevrilmiş, daha əvvəl isə “qara siyahı”ya salınmış islamçı yaraqlı qrup olan “Heyət Təhrir əl-Şam”la bağlı mövqelərinə yenidən baxma ehtimalını indi istisna etmirlər.

Terrorçu kimi tanınan Suriya qruplarına münasibətdə mümkün dəyişikliklə bağlı söhbətlər ABŞ prezidenti Co Baydenin şərhindən sonra gedir. Ağ Ev rəhbəri qeyd edib ki, “Heyət Təhrir əl-Şam” "Əl-Qaidə" ilə əvvəlki əlaqələrindən uzaqlaşmağa çalışdığı üçün Vaşinqtonun bu qruplaşmaya münasibətdə ritorikası dəyişib: “Onlar böyük məsuliyyət götürdükləri üçün biz təkcə onların sözlərini deyil, həm də əməllərini qiymətləndirəcəyik”. Bununla belə, yeni seçilmiş prezident Donald Trampın administrasiyası dövründə Suriyaya münasibətin necə olacağı hələ bilinmir. Şərqi və Cənubi Asiya üzrə ekspert Fatimə Ayub isə qeyd edir: “Sudan məsələsində gördüyümüz kimi, İsraillə münasibətlərin normallaşması müqabilində sanksiyaların yumşaldılması baş verdi. Suriyada da bu ola bilər. Lakin  üfüqdə çoxlu böyük suallar var və mən hətta əmin deyiləm ki, “Heyət Təhrir əl-Şam”ın indiki mərhələdə mütləq cavabları var”. Aydındır ki, prezident Bəşər Əsədin devrilməsindən sonra qrupun Suriyada aparıcı oyunçu kimi mövqeyi Qərb hökumətlərini dilemma qarşısında qoyur. Fransanın xarici işlər naziri vəzifəsini icra edən Jan-Noel Baro “France Info” radiostansiyası ilə söhbətində bildirib ki, “Həyət Təhrir əş-Şam” “islamçı hərəkatdır” və ekstremizmdən, islamçılıqdan xilas olmaq üçün səmimi istəyini nümayiş etdirməlidir. Fransa diplomatiyasının rəhbəri vəzifəsini icra edən şəxs eyni zamanda əlavə edib ki, Paris səfiri yaxın günlərdə Dəməşqə gedəcək. Almaniya da eyni qeyri-müəyyən mövqedədir. Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Sebastian Fişer bildirib ki, “Heyət Təhrir əş-Şam”ın keçmişindən uzaqlaşdığı addımlar qrupun mülki şəxslərə, etnik və dini azlıqlara münasibətinə görə qiymətləndiriləcək. Britaniya hökumətinin nümayəndəsi Pat Makfadden də bəyan edib ki, “Həyat Təhrir əl-Şam”ın hökumətin yaratdığı terror təşkilatları siyahısından çıxarılması üçün “tez qərar” qəbul etmək lazımdır. O vaxta qədər “Həyat Təhrir əş-Şam”ın Suriyada hansı rolu oynayacağı hələ də bəlli deyil. Beynəlxalq Böhran Qrupunun baş məsləhətçisi Darin Xəlifə bunlar fonunda bildirir: “Düşünürəm ki, Qərb yerlərdə yeni reallıqla məşğul olmalıdır. Onlar “Heyət Təhrir əl-Şam” üçün aydın meyarlar qoymalıdırlar və əgər onlar yerinə yetirilərsə, sanksiyalara yenidən baxıla bilərlər ki, bu da yalnız Suriyada sülh və təhlükəsizliyə kömək olacaq”. Bu cür yanaşma “Taliban”ın idarə etdiyi Əfqanıstana yanaşmadan fərqli olardı. Qərb hökumətləri ekstremist qrupun geniş yayılmış insan haqlarını pozmasını və qadınlara qarşı sərt məhdudiyyətləri pisləyərək “Taliban”la bağlı sərt siyasət yürüdür. Amma Ağ Evin milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Ceyk Sallivan “Heyət Təhrir əl-Şam”la bağlı fərqli mövqe sərgiləyir: “Biz Suriyadakı bütün qruplarla işləyəcəyik. Baydenin də dediyi kimi, Suriyadakı müxtəlif qruplar, o cümlədən terrorçu kimi tanınan qruplar əslində bütün doğru sözləri deyiblər. İndi sual ondan ibarətdir ki, onlar daha yaxşı bir Suriya yaratmaq üçün nə edəcəklər”. Sallivan Bəşər Əsədin getməsini yaxşı hadisə adlandırıb və rejimin devrilməsinin irəlidə nələrin olacağı ilə bağlı risq və qeyri-müəyyənlik yaratdığını əlavə edib: “Suriyada daha yaxşı rejimin qurulması ilə bağlı imkanlar var, lakin ABŞ-da terrorçular, cihadçılar və digər insanların bundan istifadə edə biləcəyinə dair narahatlıq mövcuddur. Biz Suriyada sabit, inklüziv və demokratik gələcək istəyən hər kəslə işləməyə hazırıq”.

Qeyd edək ki “Heyət Təhrir əl-Şam”a Əbu Məhəmməd əl-Covlani   rəhbərlik edir. O,  uzun illər silahlıların lideri olsa da, az tanınıb. Ancaq 42 yaşlı bu adam Suriya prezidenti Bəşər Əsədi devirən ağlasığmaz hücuma başçılıq edincə, birdən-birə məşhurlaşıb.  “Radio Free Europe”in eksperti Kian Şərifi yazır ki, o, dekabrın 8-də suriyalılara telemüraciəti zamanı “Dəməşqin fəthi”ni elan edərkən, ləqəbi əvəzinə gerçək adından - Əhməd əl-Şaraadən yararlanıb. Qərbin terrorçu təşkilat kimi tanıdığı “Heyət Təhrir əl-Şam”ın lideri Əbu Məhəmməd əl-Covlani öz imicini çoxdan dəyişmək istəyir. O, “əl-Qaidə” ilə əlaqələrini kəsib, özünü tolerant və praqmatik lider kimi qələmə verir. İndi bu dəyişiklik çağırışla üzləşəcək. Başına 10 milyon dollar mükafat qoyulan Əl-Covlani və “Heyət Təhrir əl-Şam” Əsədsonrası Suriyada önəmli rol oynamağa çalışır. Sünni müsəlmanlardan oluşan qruplaşmanın bir çox üzvü qatı radikal sələfi hərəkatının davamçılarıdır. Onlar Suriyada şəriət qanunlarıyla yönəldiləcək dövlət qurmaq istəyirlər. “Heyət Təhrir əl-Şam”Avropa və Mərkəzi Asiyadan gələn silahlılardan ibarət xırda döyüşçü qruplaşmalarıyla birləşir. Vaşınqton İnstitutunun baş elmi işçisi Aaron Zelin “Heyət Təhrir əl-Şam”üzvlərini "siyasi cihadçılar" adlandırıb: “Covlani və “Heyət Təhrir əl-Şam” siyasətdə daha praqmatikdilər. Onlar “əl-Qaidə” və İŞİD kimi tanıdığımız qlobal cihadçılar və ənənəvi siyasi cihadçılar arasında yer tuturlar”. Covlani İsrailin işğal etdiyi Colan təpələrindən qaçıb Səudiyyə Ərəbistanına sığınan suriyalı bir ailədə, 1982-ci ildə doğulub. Döyüş fəaliyyətinin ilk illəri barədə bilgi yoxdur. İddia edilir ki, o, ABŞ-nin 2003-cü ildə İraqa müdaxiləsindən sonra “əl-Qaidə”nin bu ölkədəki qoluna qoşulub. 2012-ci ildə o, “Cəbhət ən-Nüsrə” adı ilə “əl-Qaidə”nin Suriyadakı qolunu yaradıb. Adını bir neçə dəfə dəyişən döyüşçülər “əl-Qaidə”dən uzaqlaşmağa çalışıblar. Qruplaşma 2017-ci ildə Suriyanın şimal-qərbindəki müxalif qruplarla birləşərək “Heyət Təhrir əl-Şam”ıi yaradıb. Bir vaxtlar türban və uzun saqqalla gəzən Covlani hərbi uniforma da geyinib. Amma zaman keçdikcə döyüşçülərin liderlərinə xas əlamətlərdən imtina etməyə qərar verib. Covlani pencək geyinməyə başlayıb, üzünü qırxıb və Qərb mediasına müsahibələr verib. İranın silahlı proksiləri üzrə ekspert Fillip Smit qeyd edir: “Heyət Təhrir əl-Şam”ın lideri hiyləgərdir. O, özünün və təşkilatının hakimiyyətə yiyələnməsinə və mövqelərini möhkəmləndirməsinə can atır”. İmicinə və özünü mülayim və praqmatik göstərmək səylərinə baxmayaraq, Covlaniylə qruplaşmasının hələ də insan haqlarının pozulması və terrorçu təşkilatlarla əlaqələrinin olması məsələləri narahatlıq doğurur. ABŞ Dövlət Departamentinin 2013-cü ildəki bəyanatında “Cəbhət ən-Nüsrə”nın kamikadze hücumlarına istinad edilərkən, Covlani terrorçu kimi qeyd edilib. O da bildirilib ki, qruplaşmanın zordan istifadəsi suriyalıların istəkləriylə uzlaşmır: “Əsəddən sonra Suriyada ekstremizm və terrorçu ideologiyalara yer olmamalıdır”. 2017-ci ildə ABŞ-nin Suriyadakı səfirliyi X sosial şəbəkəsindəki paylaşımında rəsmi Vaşınqton “əl-Qaidə”nin yüksəkvəzifəli şəxslərini, o sıradan Covlanini ədalətə cəlb etməyə sadiq olduğunu vurğulayıb.

Samirə SƏFƏROVA