Yovşanlı-yarğanlı çöllərin üzü Bakıya doğru “səngərləri”...
1918-ci ilin sentyabr ayının əvvəllərində Bakı şəhərinə doğru üç istiqamətdə xilaskarlıq yürüşü edən 5-ci Qafqaz İslam Ordusunun zabit-əsgər heyətinin əsas zərbə mövqeyi Şamaxı-Qobustan istiqamətində (Acıdərə-Ceyrankeçməz-Cəngi...yolu boyunca, Bayan-Ata düzünün yovşanlı şöllərində keçən döyüş yolları boyunca) olmuşdur ki, həmin günlərin Qazi döyüşçüsü, Osmanlı Türkiyəsindən uzanan hərb yolunun Şahidi....və sonda Bayan-Ata qoynunda Şəhid olmuş Türk Ərəninin məzarı yovşanlı çöllərdə qara mərmərə dönmüşdür...
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin işğal altında olan paytaxtı Bakı şəhərinin 1918-ci il sentyabr ayında azad edilməsi dövlət quruculuğunda siyasi-hərbi əhəmiyyət kəsb etdiyi kimi, Yaxın Şərqdə ilk demokrtik dövlət quran Türk-Müsəlman xalqlarıının milli-mənəvi bütövlüyünün təsdiqi, tarixən təşəkkül tapmış ictimai-mədəni irsinə sahiblənməsi, müstəqil dövlət quruculuğu tarixinin qorunub saxlanılması.. baxımından da dünyəvi dəyərə malik idi. Məhz buna görə də həmin tarixdə birləşmiş düşmən qüvvələrinin, xüsusilə rus bolşevik-hay daşnak cəbhəsinin müqaviməti güclənmiş, o cümlədən, Bakı şəhəri və ona yaxın yaşayış məntəqələrində də törətdikləri qanlı qırğınların, soyqırım faciələrinin miqyası daha da genişlənmişdir.
Qobustan yaylasının alçaq tirəli, dərin qobulu və geniş yarğanlı-yovşanlı çölləri (“Qulaqçın”, “Torağay”, “Bayan-Ata”... qış otlaqları) 1918-ci ilin yaz-yay aylarında birləşmiş silahlı-nizami dəstələri, süvari və topçu düşmən qüvvələrinin (başda daşnak-bolşevik təmayüllü Bakı Soveti Xalq Komissarları Sovetinin sədri S.Şaumyan olmaqla) hərbi-döyüş meydanına, cəbhə xəttinə çevrilmiş, yaxınlığdakı yaşayış məntəqələrinin (Qaracüzlü, Çaylı, Cəngi, Xəlilli, Keçəllər, Bədirli, Kosalar, Nağdılı, Ağdərə, Yuxarı və Aşağı Güzdək, Atbulaq, Səngəçal...) əsasən tərəkəmə elatları üçün ciddi təhlükəyə çevrilmişlər.
Həmin ildə yeni yaradılmış Azərbaycan Milli Ordusu Bakı şəhərinə 3 istiqamətdən (Quba-Şabran, Şamaxı-Qobustan, Navahı-Şıxlar yaşayış məntəqələri boyuncsa) hücum edən rus-hay quldur dəstələrinin (ingilis-fransız bölmələri də onlarla bir cəbhədə idi) hücumunu dəf etməkdə ona görə çətinlik çəkirdi ki, düşmən arxa hissələrdən də qəflətən basqınlar yaradırdı. Bu hal, xüsusilə Qobustan-Xızı nahiyələri ətrafında (Acıdə, Ceyrankeçməz, Cəngi və Sumqayıtçay çayları hövzəsində) daha şiddətli baş vermişdir.
Bakı şəhərindən 35 km aralıda, Sumqayıtçayın sol sahilində yerləşən Çaylı/Pirəkəşkül kəndi də düşmən hücumuna məruz qalmışdır. Qobustan-Abşeron nahiyəsinin qədim və sakral Caylı kəndini əhatə edən Bəyi dağı, Qoturdağ, İslam dağı və Şiş dağ yüksəklikləri (bu hissə həm də strateji nəqliyyat yolu olub) düşmənin silahlı dəstələri tərəfindən səbhə xəttinə çevriləndə, 80-ə qədər evi olan Çaylı-Orta Oba kəndlərinin əhalisi 4-5 km aralıdakı Qotur dağa sığınmış, kəndin könüllü özünümüdafiə dəstələri silaha sarılaraq müdafiə olunmuşlar. Həmin hadisələrin iştirakçısı olan Mirabbas Hacı Zəki oğlunun (1894-1974) söylədiyinə görə, güclü müqavimət yalnız 5-ci Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru Paşanın köməyə gələn əsgər-zabit heyətinin kəndə gəlişi ilə sonlanmışdır. Həmin döyüşlərin izi hələ də qalmaqdadır-kəndin “Qızılburun tirəsi”nin (Sumqayıtçayın sağ sahilində) ətrafında, quzey tərəfdəki Şişdağın yamaclarında paslı giliz nümunələri, səngər yerləri, 5-ci Qafqaz İslam Ordusunun heyətinin düşərgə yerləri, “ayaq izləri” indi də qalmaqdadır.
Mir Zöhrab Kərbəlayi Mir Əhəd oğlu (1925-2007), yaşlıların yaddışına görə bildirmişdir ki, Türk ordusu Çaylı kəndindən sonra Biləcəri-Fatmayı-Kürdəxanı cəbhə xəttinin gücləndirilməsini təmin edib.
1937-ci ildə repressiya dalğası kəndin könüllü-milli döyüşçülərdən Mir Həsən Mir Əhəd oğlu və qardaşı Mir Salamı...qurban vermişdir. Onlar kəndin cənubundakı Qoturdağ və İslam dağı arasındakı dərin yarğanlı dərədə olmuş ən ağır döyüşlərin iştirakçıları olmuşlar.
Qədim “İpək yolu” üstündə salınmış Cəngi kəndinin (paytaxdan 45 km şima-qərbdə) üstündəki Sunqur dağı, Adəm-Ata, Köşək-Ata... yüksəklikləri, Cəngi çayının Ağdərə kəndi hövzəsi də Ordularımızın qələbəsinə, mənfur düşmənin basılmasına şahidlik edib.
Hazırda Bayan-Ata dağı ilə üzbəüz yövşanlı çöldə qərib Türk Əsgərinin Şəhid məzarına ətirli yellər sığal çəkir...
1918-ci ilin avqust-sentyabr aylarında Xızı-Altıağac ərazisindəki Siyakü dağının ətəyindəki Ağdərə kəndi (Cəngi kəndindən 35 km şimal-qərbdə, 100-dən çox evi olan bu kənd hərbi-ticarət yolu üstündə yerləşib) səbhə xətti üzərində yerləşmişdir. Hələ iyun-iyul aylarında bu kəndə Qızmeydan-Hilmilli kəndləri istiqamətindən rus-hay dəstələri tərfindən güclü hücumlara, qırğınlara məruz qalmış, Şeyxlər kəndi (35-40 ev) tamam yandırılmış, əhalisi qırılmışdır. Bu istiqamətdə yolun ələ keçirilməsi hərbi-siyasi rus-hay xuntası kimi yaradılan Bakı Xalq Komissarları Sovetinin Bakı-Dərbənd quru yolu ilə hərbi təchizatının təmin edilməsi əhəmiyyətini daşımışdır. Bu barədə Ağdərə kənd sakinlərindən Məhəmməd Əmirhüseyn oğlu Əsgərov (1856-1956), Əmirhüseyn Məhəmməd oğlu (1905-1990), Məşədi Balağa Əhməd oğlu (1927-2018) bildiriblər ki, həmin dövrdə qəflətən edilən hücumlardan qurtulmaq üçün əhali qonşu Tüdar (bölgənin ən qədim kəndi), Əmbizlər, Qasımkənd...kəndlərinə köçmüş, yalnız Nuru Paşanın gəlişindən sonra onlar evlərinə qayıtmışlar.
Türk-Müsəlman birliyinin sarsılmazlığını ifadə edən həmin dövr hadisələrindən biri belə olub ki, Ağdərə kəndi bütünlüklə talan edilib yandırıldıqdan sonra (hətta Cümə məscidi də), əhalinin malı-mülkü qarət edildikdən, 20-yə qədər dinc sakin öldürüldükdən sonra...özünü çatdıran 5-ci Qafqaz İslam Ordusunun bir dəstəsi təhlükəsizliyi təmin etmək üçün kənddə qalır. Qarət edilən malın-mülkün axtarılması üçün qonşuluqdakı hayların-rusların yerləşdiyi Hilmilli kəndinə gəlirlər. Bir həyətdə ot tayasında gizlədilən furqon, taxılı təmizləyən avadanlıq...tapılır. Türk zabiti həmin oğrunu bağlayır ağaca və şallaqlayır:
- Gavur oğlu gavur, mənim müsəlman qardaşlarımın malını qəsb etməyə sənə kim ixtiyar verib?
1918-ci ilin rus-hay qüvvələrinin siyasi-hərbi ittifaqının Azərbaycan dövlətçiliyinə qarşı törətdiyi qanlı-faciəvi hadisələr, ilk növbədə, Bakı şəhəri və ona yaxın olan nahiyələrin, yaşayış məntəqələrinin Türk-Müsəlman əhalisinin soyqırımı kökənli əhalinin yurd-ocaqlarında Cənubi Azərbaycanda və Qarabağdan hayların və Volqaboyundan rusların köçürülərək yerləşdirməklə, XX əsrin dünyəvi sənaye mərkəzi olan Abşeron yarımadasdını və Xəzər dənizinin qərb hissəsinində bolşevik Rusiyasına tabe olan “erməni”-rus muxtariyyətinin yaradılması başlıca məqsəd olmuşdur.
Abşeron bölgəsinin strateji əhəmiyyətinə və siyasi-hərbi yükünə göz dikən hay kilsəsinin Xəzər dənizi sahilində Qarabağ ərazilərinə uyğun 2-ci “hay ocağı”nın yaradılması V.Lenin-S.Şaumyan cütlüyünün məkrli niyyəti idi (1-cinin 2-ci ilə yazışmalarında bu məsələ aydın görünür). Ona görə də, düşmənin bütün silahlı dəstələri Bakı şəhərində mərkəzləşdirilmiş və ətraf istiqamətlərə doğru (arxa tərəfdən qəfil hücumların təşkili ilə bərabər) planlı hərbi əməliyyatlar aparılmışdır.
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
P.S. Yazının hazırlanmasında həm də Xızı nahiyəsi, Ağdərə kənd sakini Hacı Üzeyir Əmirhüseyn oğlu Məmmədlinin (1937), Abşeron nahiyəsi, Çaylı kəndi, qədim Orta Oba məhəlləsinin sakini Mirəli Mir Zöhrab oğlu Zəkiyevin (1955), Qobustan nahiyəsinin Cəngi və Ərəbşalbaş kənd sakinləri Nizami Ağadadaş oğlunun (1955) və Samid Seyidi oğlunun (1971) məlumatlarından istifadə olunmuşdur.
