Zəngəzur dəhlizində İran və Rusiyanın oxşar və ziddiyyətli maraqları var...
Məlumdur ki, Azərbaycan, Rusiya və Ermənistan dövlət başçlarının 10 noyabr 2020-ci ildə imzaladığı Ermənisyanın təslim bəyanatında Azərbaycanın qərb hissəsi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasını birləşdirən dəhlizin açılması da öz əksini tapmışdı. Dəhlizin açılması hər iki tərəfin maraqlarına uyğun olsa da, həmin proses dörd ildir ki, düyünə düşüb.
44 günlük müharibədən sonra Ermənistanla Rusiya arasında yaranan soyuqluq bəyanatda əksini tapan "dəhlizə Rusiya Təhlükəsizlik Xidməti nəzarət etməlidir" müddəasına Paşinyan hakimiyyətinin münasibətini dəyişdi. Paşinyan artıq Rusiyanın bu dəhlizə nəzarət etməsinə razı deyil. Lakin o, nədənsə, bu dəhlizə Ermənistanın özünün müstəqil şəkildə nəzarət edə biləcəyini də dilə gətirməyə cəsarət etmir. Ermənistan tərəfi ya beynəlxalq missiyanın, ya da özəl bir təhlükəsizlik şirkətinin bu dəhlizə nəzarət etməsinə razıdır. Üstəgəl, Ermənistan istəyir ki, dəhlizin Azərbaycan hissəsinə də eyni qüvvələr nəzarət etsin. Azərbaycan isə öz ərazisindən keçən nəqliyyat dəhlizinə kənar qüvvələrin nəzarət etməsinə razı deyil və bu yanaşma rəsmi Bakınin beynəlxalq və suveren hüququdur.
Ermənistan İranla sərhəddən rusları çıxarıb, həmin sərhədin qorunmasını amerikalılara tapşırmaq istəyir. Bu da dövlətin və onun rəhbərinin öz seçimidir. Amma Azərbaycan sərhədləri daxilində xarici təhlükəsizlik qüvvələrinin olmasını istəmir. Ona görə də, hər şeydən əvvəl hələ bu iki ölkə Zəngəzur dəhlizinin açılmasına razılaşa bilmirlər.
Bununla yanaşı, Zəngəzur dəhlizi yalnız bu iki ölkənin problemi deyil. Çünki Zəngəzur Orta Dəhlizin bir hissəsidir. Yəni bu dəhliz Zəngəzur dəhlizi ilə tamamlanır və Orta Asiya, Çin, Hindistan və s. Şərq ölkələrinin Rusiyadan yan keçərək Avropaya daha qısa və ucuz yolla çixışını təmin edir.
O ki qaldı Rusiyanın bu dəhlizdə maraqlarına, dəhlizin açılmasında Rusiyanın da maraqları var. Məsələn, Rusiya Yaxın Şərqdə ciddi savaş sürdürür, bu yol onun üçün qısa hərbi təchizat yolu ola bilər. Amma rəsmi Moskva Orta Asiya ölkələri və Çinin Rusiyadan yan keçməklə Avropaya çixış əldə etməsini istəmir. Ona görə də, Rusiya Zəngəzur dəhlizinin yalnız öz nəzarətində açılmasını istəyir. Buna isə Avropa və ABŞ razı deyil. Üstəgəl, Qərb və Amerika Çinin bu dəhlizdən istifadə edərək Avropaya çıxmasını istəmir. ABŞ və Avropa ona görə Ermənistanı inandırmağa çalışır ki, rəsmi İrəvanın nicatı onlarla birlikdə ola bilər.
İran isə bu dəhlizin açılmasına ümumiyyətlə razı deyil. Ona görə də, Azərbaycan Prezident İlham Əliyev bəyanat verəndə ki, ermənilər Zəngəzur dəhlizinin açılmasına razı olmasalar, biz dəhlizi güc vasitəsilə açacağıq", İran ona dərhal "qonşularımızın sərhədlərinin dəyişdirilməsi bizim "qırmızı xəttimizdir"" bəyanatı ilə cavab verdi. Əslində, rəsmi Bakınin belə bir niyyəti də yox idi, ola bilsin ki, bu, İranın nəbzini yoxlamaq üçün bir test idi. İran isə dərhal iç üzünü ortaya qoydu.
Bəs İran nə üçün Zəngəzur dəhlizinin açılmasına bu qədər həssas yanaşır?
Birincisi, Ermənistan İran üçün boyük bazardır. Ermənistanın xarici ticarət dövriyyəsində İran İslam Respublikası birinci yeri tutur. Əgər Zəngəzur dəhlizi açılsa İran bu bazarı Azərbaycan və Avropa ilə bölüşmək zorunda qalacaq. Zaman-zaman isə İran bu bazarı itirəcəyini dəqiq bilir. Çünki İran məhsulları Avropa şirkərləri ilə rəqabətə tab gətirə bilməyəcək.
Digər tərəfdən, İran siyasi kursu qonşuluğunda qüdrətli Azərbaycan dövlətinin olmasını həmişə özünə potensial təhlükə hesab edib. Rəsmi Tehran bu gün də eyni kompleksə malikdir. Çunki Zəngəzur dəhlizi açılsa, Orta Dəhliz işə düşəcək və bu da Azərbaycana hər il milyardlarla dollar tranzit haqqı şəklində qazanc gətirə bilər.
Üçüncüsü, Zəngəzur dəhlizi açılmasa, Azərbaycan İran ərazisindən Naxçıvan Muxtar Respublikasına quru yolu açacaq ki, bu da rəsmi Tehrana müəyyən qədər qazanc gətirəcək. Bununla yanaşı, bu, İranın Azərbaycana qarşı yürütdüyü mənfur siyasətini maskalamaq üçün arqumentlərdən birinə çevriləcək - "biz Azərbaycana qardaş münasibətimizi davam etdirərək, ona yol veririk".
Məhz bu mürəkkəb səbəblərdən dolayı Azərbaycan tərəfi Zəngəzur dəhlizinin açılmasını sülh sazişindən çıxararaq, sonrakı mərhələyə saxladı.
Akif NƏSİRLİ
