Azərbaycanda ictimaiyyətlə əlaqələr
Azərbaycanda ictimaiyyətlə əlaqələr, Qərbin dili ilə desək “pablik rileyşnz” (.public relations) (PR) son 3- 4 ildə dövlət və ya qeyri dövlət təşkilatlarının xüsusi diqqət mərkəzində olan sahədir.
Əgər illər öncəsi təkcə xarici şirkətlərdə “pablik rileyşnz” fəaliyyətinə rast gəlinirdisə və yerli təşkilatlar üçün bu sahə bir qədər yad görünürdüsə, artıq baxışlar dəyişib. Qurumlar (fərqi yoxdur dövlət və ya qeyri dövlət) imiclərini yüksəltmək məqsədilə ictimaiyyətlə əlaqələrini gücləndirməyə çalışır. Ictimaiyyətlə əlaqələr şöbələrinin yaradılmasına isə ən çox maraq göstərənlər qeyri hökümət təşkilatları, illik dövriyyəsi orta və iri (QHT-lər) biznes qurumlarıdır. Etiraf etmək lazımdır ki, xarici təşkilatlarla müqayisədə həmin qurumlarda da “pablik rileyşnz” işini mükəmməl hesab etmək olmaz. Belə ki, Azərbaycanda ictimai əlaqələrin qurulması və inkişaf etdirilməsi yeni peşə sahəsi hesab edildiyindən bu istiqamətdə xeyli çatışmazlıqlar var. Məsələn, bütün dünyada PR üçün 2 vacib şərt irəli sürülür. Birincisi peşəkarlıq, ikincisi maliyyə. Azərbaycanda isə təəssüf ki, PR fəaliyyətində peşəkarlıq və maliyyədən öndə “tanışlıq” mühüm rol oynayır. Piar fəaliyyətini həyata keçirən mütəxəssislər peşəkar olmaqla yanaşı, onların dövlət, biznes qurumları və mətbuatla sıx əlaqələri olmalıdır. Digər məqam, “PR“ termininin Azərbaycan dilinə tərcüməsinin “İctimaiyyətlə əlaqələr” olduğu halda, ölkəmizdə onun mənasının daha çox “ictimaiyyəti məlumatlandırma” kimi qəbul edilməsidir. Yəni bir çox təşkilatlarda ictimaiyyətlə əlaqələr departamentlərinin fəaliyyəti məlumatların yayılması, informasiya mübadiləsi ilə məhdudlaşır.
Yeni ictimai əlaqələrin yaradılması – dövlət və biznes qurumları ilə əlaqələr Azərbaycanda “pablik rileyşnz” fəaliyyətinə bir o qədər də daxil edilmir. Halbuki ictimaiyyətlə əlaqələr işinin ictimaiyyətə məlumat verməklə yanaşı, qurumu maraqlandıran informasiyanı toplamaq, onu analiz etmək və rəhbərliyin doğru qərarlar çıxarılmasına yardımçı olmaq kimi vəzifələri var. İctimaiyyətlə əlaqələri digər idarəetmə sahələrindən ayıran daha bir mühüm cəhət isə onun həm qurumun daxili, həm də xarici mühiti ilə ünsiyyət qurmasıdır.
Azərbaycanda “pablik rileyşnz” işi nə qədər yeni olsa da təcrübə PR fəaliyyətinin daim mövcud olduğu təşkilatların nüfuzunun kəskin şəkildə düşməsi ehtimalının çox az olduğunu göstərir. Birbaşa təsir vasitəsi kimi PR hər bir təşkilatın həyatı üçün böyük strateji əhəmiyyət kəsb edir. Araşdırmalar göstərir ki, ölkədə faəliyyət göstərən 2570 QHT–dən heç də hamısında PR – ictimaiyyətlə əlaqələr derartamenti fəaliyyət göstərmir. Bunun səbəblərindən biri QHT-lərin ictimaiyyətlə əlaqələr şöbələrinin saxlanılması üçün maliyyə vəziyyətlərinin yetərli olmamasıdır. Digər səbəb isə Azərbaycan üçün PR işinin yeni olması və vətəndaş cəmiyyətləri institutlarıının öz fəaliyyətlərində riar mütəxəssisinə ehtiyac olmadığını düşünmələridir. Lakin yaxşı qurulmuş PR işi ən zəif təşkilat haqqında belə ictimai rəydə yüksək fikir oyada bilər.
Ümumiyyətlə, Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin mühüm tərkib hissəsi olan QHT-lərin daha da inkişaf etdirilməsi, fəaliyyətlərində şəffaflıq və hesabatlılığın təmin olunması baxımından ictimaiyyətlə əlaqələrin inkişafı vacibdir. İctimai əlaqələr aşağıdakı istiqamətləri əhatə etməlidir:
1) Vətəndaş cəmiyyəti institutlarının xarici ölkələrdəki analoji qurumlarla,
2) Daxildə digər QHT-lərlə
3) Dövlət orqanları ilə,
4) Biznes və mətbuatla.
Bu dörd istiqamətdə əlaqələrin peşəkar səviyyədə qurulması və inkişaf etdirilməsi QHT-lərin fəaliyyətində davamlılığın, şəffaflığın, hesabatlılığın təmin olunması, həyata keçirilən layihələrin təsir gücünün artırılması, qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olunması baxımından əhəmiyyətli ola bilər. 2000-ci illərin seçki kampaniyalarında Azərbaycanda da «piar» sözü dəbə mindi, özəlliklə, onun «qara piar» növü. “Çağdaşlıq” ədasında görünmək istəyən siyasilər və jurnalistlər «piar» sözünü işlətməyə başladılar.
Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən xarici şirkətlərdən fərqli olaraq yerli və milli şirkətlərdə və dövlət idarəetmə orqanlarında yüksək səviyyədə ictimaiyyətlə əlaqələr işinin qurulduğunu söyləmək mümkün deyildir. Hərçənd ki bu şirkətlərin və qurumların bəziləri ictimaiyyətlə əlaqələr işinin müxtəlif metodlarını (sponsorluq, müsabiqələr, qəzet və jurnallarda məqalələr, konfranslar, seminarlar və. s.) istifadə edirlər. Hətta bu şirkətlərin həyata keçirtdikləri bu işlərin ictimaiyyətlə əlaqələr olduğunu bildiklərini də söyləmək çətindir. Yerli şirkətlərin bəziləri isə ictimaiyyətlə əlaqlər işinin istifadə etdiyi konfranslar, seminarlar, festivallar, sponsorluq kimi vasitələri reklam işi kimi həyata keçirir. Yerli şirkətlər üçün yuxarıda qeyd olunan xüsusiyyət və problemlər eynilə yerli qeyri-hökumət təşkilatları, siyasi rartiyalar kimi ictimai birliklər üçün də keçərlidir.
“Azərbaycan İctimaiyyətlə Əlaqələr Mütəxəssisləri Assosiasiyası” - “Azerbaijan Publis Relations Sresialists Assosiation” İctimai Birliyi (APRA) 2016-cı ildə təsis edilmişdir. APRA ölkənin dövlət qurumlarının, tanınmış şirkətlərinin cəmiyyətə informasiya verilməsinə məsul strukturlarının rəhbərlərinin birləşərək təsis etdikləri qurumdur. Təşkilatın yaranmasında bir neçə məqsəd özünü göstərir:
- ictimaiyyətlə əlaqələr sahəsində tədrisin təkmilləşdirilməsi.
- kadr potensialının güclənməsi üçün şəraitin yaradılması və bu sahənin keyfiyyət və kəmiyyət baxımdan inkişafına nail olunması.
- mövsud istiqamətdəki proseslərə dəstək göstərilməsi.
APRA nümayəndələri Bakı şəhərində səfərdə olmuş Beynəlxalq İctimaiyyətlə Əlaqələr Assosiasiyasının (İPRA) prezidenti cənab Bart de Vries ilə işgüzar görüş keçirib. İki təşkilat arasında səmərəli əməkdaşlıq istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədi ilə baş tutan görüşdə tərəflər Azərbaycanda ictimaiyyətlə əlaqələr sahəsinin inkişafına təsir göstərə biləcək bir sıra mühüm mövzularla bağlı razılıq əldə edib.
Tədbirdə müzakirə edilmiş mövzulardan biri beynəlxalq təcrübəyə çıxış imkanı əldə etmək istəyən yerli PR mütəxəssisləri üçün İPRA-nın üzvlük imkanlarının təqdimatı olub. İPRA prezidenti bildirib ki, rəhbərlik etdiyi qurum özünün üzvlük hüdudlarının daha da genişləndirilməsində maraqlıdır. Onun sözlərinə görə, Azərbaycan İPRA-da təmsil olunan Qafqaz regionunun ilk ölkəsi ola bilər və bu məqsədlə APRA-ya İPRA-nın regional bölməsi statusunun verilməsi mümkündür. “Baku Sshool of Rublis Relations” (Bakı İctimaiyyətlə Əlaqələr Məktəbi) şirkətinin əsası 2016-ci ildə “Azerbaijan Rublis Relations Assosiation” (Azərbaycan İctimaiyyətlə Əlaqələr Assosiasiyası) tərəfindən qoyulmuşdur. Şirkət müxtəlif sahələrdə təlim, tədris, seminar və xidmətlər göstərir. Həmçinin yerli mütəxəssislər hazırlanmasında da mühüm rol oynayır.
Əsas məqsədi yerli və xarici sahibkarların ölkəmizdəki fəaliyyətinə dəstək vermək, onlara ictimaiyyətlə əlaqələr, marketinq, reklam, hüquq və digər sahələrdə xidmət göstərməkdir. Fərdi və korrorativ təlimlər müxtəlif biznes sektorlarının ehtiyac duyduğu təcrübəli ictimaiyyətlə əlaqələr, marketinq və reklam mütəxəssislərinin hazırlanmasına yönəlmişdir.
Təlimlər praktiki “keys”lərdən, beynəlxalq və yerli şirkətlər tərəfindən həyata keçirilmiş PR tədbirləri və aksiyalarının şərhindən, eyni zamanda dünyada qəbul olunmuş PR təcrübəsinin Azərbaycan bazarına tətbiqi metodlarından ibarətdir. Hədəfi bu sektorda birinci olmaq və ölkə şirkətlərini daha kreativ və reşəkar menecerlərlə təmin etməkdir. 2019-cu ildə Bakı şəhəri daha beş ölkənin – Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkiyə, Türkmənistan və Özbəkistanın PR paytaxtı oldu. Azərbaycan İctimaiyyətlə Əlaqələr Mütəxəssisləri Assosiasiyası (APRA) tərəfindən təşkil edilmiş bu tədbir Türkdilli ölkələrin PR mütəxəssislərinin 1-si Bakı Forumu adlanırdı. Sözügedən regiondan 200-dək PR mütəxəssisini bir araya gətirən bu interaktiv forum qabaqcıl tərcrübələrin paylaşılması, yeni əlaqələrin yaradılması və daha geniş imkanlara aparan praktiki yolların müzakirəsi ilə yadda qaldı.
PR sahəsi çiçəklənməkdədir və bundan da əlavə, dəyişən dünyanın rəqəmsallaşma, həqiqətə uyğun olmayan xəbərlər və süni zəka kimi çağırışları şəraitində öz yolunu müvəffəqiyyətlə getməkdədir. Bakıda ictimaiyyətlə əlaqələr üzrə təlimlərin veriləsəyi “PR məktəbi” 2015-ci il dekabrın 14-də fəaliyyətə başlayıb. Layihənin müəllifi olan PR mütəxəssisi Vüqar Babayev (Vüqar Baba) məktəbin direktorudur. Məktəbdə onunla yanaşı ictimaiyyətlə əlaqələr sahəsində digər peşəkarlar dərs deyir. Gənclərə həm nəzəri biliklər öyrədilir, həm də praktik məşğələlər keçirilir. Vüqar Babanın Prezident yanında Gənclər Fondunun dəstəyi ilə təşkil etdiyi kursda 30-a yaxın gənc PR sahəsi üzrə biliklər alıb. Məktəbin məzunları gələcəyin peşəkar PR-menləri kimi formalaşacaq, xüsusən, iqtisadi və siyasi sferalarda yeni və güclü nəfəs olacaqlar.
Hər təşkilatda daxili və xarici PR olmalıdır. Təəssüf ki, Azərbaycanda bir çox şirkətlərdə daxili PR anlayışı yoxdur. Şirkətlər rəhbərlərinin bir çoxu belə PR-ın nə olduğunu bilmir. Onların özləri ilk növbədə PR-da iştirak edirlər. Belə ki, müdirin işçilər ilə davranması düzgün olmalıdır, işçilərə pozitiv enerji hiss etdirməlidir, onlara “bu gün sən mənə lazımsan, sabah yox” münasibəti göstərməməlidir. Çünki işçi ilə yollar ayrılandan sonra da keçmiş əməkdaşın bu şirkət və müdir haqqında müsbət fikirdə qalması həmin şirkət üçün önəmli olmalıdır.
PR sahəsi Azərbaycanda yeni olduğundan, hələ ki yerinə tam oturmayıb. Qərbdən fərqli olaraq PR-ın funksiyası bizdə hələ də “mətbuat xidməti” işi ilə qarışdırılır.
Təbii, mətbuatla işin qurulması ictimaiyyətlə əlaqələrin bir hissəsidir, amma heç də hamısı deyil.
Hazırda isə respublikamızda ictimaiyyətlə əlaqələr işinin avanqardları Azərbaycanda fəaliyyət göstərən xarici şirkətlərdir. Bunların sırasında “BR Amoso” şirkətinin Azərbaycan üzrə biznes bölməsinin, “Shevron Azərbaycan Ltd.”, “Sonoso Azərbaycan”, “ExxonMobil”, “Caspian Drilling” və.s şirkətlərinin apardıqları ictimaiyyətlə əlaqələr işi optimal örnəklər ola bilər. Respublikamızda PR-ın ən mükəmməl, ən aktual nümunəsi olaraq, 2022-ci il dekabrın 12-də səhər saatlarından etibarən, Azərbaycanın Qarabağ iqtisadi rayonunda faydalı yataqların qanunsuz istismarı əleyhinə Xankəndi-Laçın yolunda keçirilən etiraz aksiyalarını nümunə göstərə bilərəm. İqtisadiyyat Nazirliyi, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Əmlak Məsələləri Dövlət Xidməti və "AzerGold" Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin mütəxəssislərindən ibarət heyət Azərbaycan ərazilərində faydalı qazıntı yataqlarının qanunsuz istismarına mane oldu. Hadisələr etirazlara və uzunmüddətli aksiyalara səbəb oldu.
Aksiyanın şüarı insana vətənrərvərlik ruhunu aşılayır və çağırışçıları daha da ruhlandırırdı:
Azərbaycan oyaqdır, sərvətinə dayaqdır!
Azərbaycan vahiddir, sərvətinə sahibdir!
Azərbaycanlı ekofəalların Laçın-Xankəndi yolunda keçirdikləri etiraz aksiyası 28 aprel saat 18:00-dan müvəqqəti dayandırılıb. Azərbaycan-Ermənistan sərhədində "Laçın" sərhəd-buraxılış məntəqəsinin qurulması aksiyanın ən böyük uğurlarından biridir.
Bununla yanaşı, ölkəmizdə uğursuz PR nümunələri də az deyil:
“Mənə səs ver, hər gün yanında olum” – (namizəd Qüdrət İsakovun seçki kampaniyasının şüarı) “Oruc, Ramazan bitincə başlar” – derutat Zahid Orucun şüarı uzun müddət sosial şəbəkələrdə etiraz doğurdu. Z.Oruc hətta özü şüara aydınlıq gətirməli oldu.
“Nə tez, nə gec - tam zamanında gəldim” (?!) şüarı isə hamının yaxşı tanıdığı namizəd Elza Seyidcahana məxsusdur.
“Probleminiz aşıb daşır, Daşqın sizə yaraşır” – iki misralıq “poeziya nümunəsi”ni özünə şüar edən isə Daşqın Nuriyev adlı bir namizəddir.
“Ürəklə səs ver, ürəyinsə yaşa” - Ülviyyə Ağayeva adlı xanım namizədin seçki şüarı da qeyri-ciddiliyi ilə seçilir.
“Fikri, əməli xeyirxah, ruhən ədalətli deputat, dalğalı (?) insanlara nümunə”- namizəd Fəxrəddin Babayevin seçki şüarı bir qədər təvazökarlıqdan kənar alınıb.
“Seçin, dadınıza yetim”- parlament seçkilərində 43 saylı Sumqayıt 3-cü seçki dairəsindən deputatlığa namizəd Şərif Xasıyevin şüarıdır.
Bu şüarların heçbiri arzu edilən effekti verməyib. Çünki seçicilərdə PR-ın əsas komponenti- etimad hissini aşılamağı bacarmamışdı.
Deputat seçkilərində yaş senzinin aradan qaldırılması ilə gənclərin bu sahəyə daha sürətli inteqrasiyası müşahidə edilir. Artıq bu şüarlar və yaxud da digər PR kompaniyaları müasir marketinqin nə olduğunu bilən, qlobalda bu proseslərin necə olduğunu araşdırmağa, onları tətbiq etməyə həvəsli olan insanlar tərəfindən hazırlanmağa başlayacaqdır. Gənclərimizin yenilikçi ideyaları ilə ölkəmizdə PR sahəsinin yüksəlişi gözləniləndir.
Bütün bunlarla yanaşı ölkəmizdə bir çox uğurlu PR nümunələrini də müşahidə edirik. Bugün böyükdən kiçiyə hamının dilində əzbər olan “İlhamla irəli!” şüarı ölkə tarixində ən çox uğur qazanan şüar kimi tanınır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin prezident seçkilərində 4 dəfə dalbadal qalib tərəf olmasında, təbii ki, PR kompaniyalarınında az da olsa, payı var. Belə ki, ilk seçkidən sonra bütün vədlərin özünü doğrultması xalq arasında cənab Əliyevə sarsılmaz etimad yaratdı. Bundan əlavə onun xalqdan biri kimi, siravi vətəndaş kimi fəaliyyəti, öz xalqına mənəvi bağlılığı özünü göstərir. II Qarabağ müharibəsi dövründə də informasiya səbhəsində aparılan mübarizələr təhlil edilərkən, PR-in gücü və rolu bir daha öz əhəmiyyətini bizlərə xatırladır. Cənab Ali Baş Komandan İlham Əliyevin çıxışlarında istifadə etdiyi “Dəmir yumruq” eriteti dillər əzbəri olur, xalqı birliyə, yenilməzliyə səsləyir. Müharibənin həm ön cəbhədə, həm də informasiya səbhəsində qalib tərəfi kimi xalqın köməyinə PR və onun dəqiq strategiya ilə işlənmiş komraniyaları çatdı.
Səlimova Səbinə,
Yusifzadə Fidan
