İqlim dəyişməsi insan haqlarına da təhlükədir - COP29-dan töhfələr...

Aparılan araşdırmalar göstərir ki, iqlim dəyişikliyinin sürətlənməsi digər fəsadlarla yanaşı,  insan hüquqlarını, o cümlədən yaşamaq hüququnu da pozur. Bu hal Azərbaycanın ev sahibliyi etdiyi COP29 sammiti çərçivəsində də diqqət mərkəzində yer alır. 

Tədbir çərçivəsində vurğulanan əsas məqamlardan biri də budur ki, iqlim dəyişmələrinə qarşı mübarizə gücləndirilməsə, bu, dünya miqyasında daha çox sayda insan hüququnun pozulmasına gətirib çıxaracaq.

Sağlam ətraf mühitin mövcudluğu insan hüquqlarının qorunmasında mühüm şərtlərdən biridir

Sözügedən məsələ, əslində, BMT müstəvisində də uzun müddətdir diqqət mərkəzində yer alır.  2021-ci ildə BMT-nin İnsan Hüquqları Şurası sağlam ətraf mühitin insan hüququ olduğunu bir daha təsdiqləyən mühüm qətnamə qəbul edib. Bu, iqlim dəyişikliyi, təbiətin və biomüxtəlifliyin itirilməsi, çirklənmə və tullantıların üçlü planetar böhranı ilə mübarizədə dönüş nöqtəsi hesab olunur.

Amma hesab olunur ki, müvafiq sənədlərin qəbulu ilə yanaşı, iqlim dəyişmələrinə qarşı həm də əməli formada hərəkətə keçmək lazımdır. COP29-un əsas məqsədlərindən biri də məhz budur. Bu da təsadüfi deyil. Məsələ burasındadır ki, iqlim böhranı ərzaq təhlükəsizliyinə, yerdəyişmə və miqrasiyaya, səhiyyəyə, enerji və su təchizatına ardıcıl təsir göstərir. Qida və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının hesablamalarına görə, dünya üzrə 2 milyarddan çox insan qida təhlükəsizliyindən əziyyət çəkir. İqlim dəyişikliyi, məhsuldarlığın azalması və su çatışmazlığı bu problemləri daha da dərinləşdirir. Dəniz səviyyəsinin yüksəlməsi inkişaf etməkdə olan kiçik ada dövlətlərinin mövcudluğunu təhdid edir. İsti dalğalar, daşqınlar, quraqlıqlar, meşə yanğınları və sürətlə güclənən tropik siklonlar ekstremal hadisələrin sayını artırır və bu da çoxsaylı insan hüquqlarını pozur. İqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar təbii fəlakətlərin, xüsusən də sel və quraqlığın artma halları insan sağlamlığını təhdid edir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının hesabatına görə, hər il dünyada iqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar 250 mindən çox ölümün baş verdiyi güman edilir. Beləliklə, iqlim dəyişikliyi insanların sağlamlığına xələl gətirir və ictimai sağlamlıq sahəsində irəliləyişi ləngidir. Bu, yeni nəsiləər üçün istədiyimiz gələcək deyil. Onların davamlı və sağlam planetdə yaşamaq hüququ var. Bununla belə, ümid var. Bərpa olunan enerji mənbələrinə keçid fundamental sosial-iqtisadi hüquqa – inkişaf hüququna riayət olunmasını yaxşılaşdıra bilər. Bərpa olunan enerji demək olar ki, hər yerdə mövcuddur ki, bu da enerjiyə çıxışı daha ədalətli edir və ölkələrə öz iqtisadiyyatlarını inkişaf etdirməyə imkan verir. Hazırda Afrika əhalisinin yarıdan çoxunun elektrik enerjisinə çıxışı yoxdur, lakin Afrika qitəsi dünyanın ən böyük günəş enerjisi istehsal potensialından birinə malikdir. Belə imkanlar yoxsulluğun azaldılması və sosial-iqtisadi inkişafın dəstəklənməsi üçün açardır. COP29 çərçivəsində buna da xüsusi diqqət olunur. O da qeyd olunmalıdır ki,  hava və iqlim dəyişikliyinin təsiri yeni, uzunmüddətli hərəkətlərə də səbəb olur. BMT-nin məlumatına görə, 2023-cü ilin sonunda 4 məcburi köçkündən 3-ü iqlim dəyişikliyindən əziyyət çəkən və ya həddindən artıq riskə məruz qalan ölkələrdə yaşayıb. Araşdırmalar onu da üzə çıxarır ki, cəmiyyətlərdə bərabərsizlik və insan hüquqlarının pozulması iqlim dəyişikliyinin təsirləri ilə daha da dərinləşir. Xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqtisadi və sosial baxımdan həssas qruplar təbii fəlakətlər nəticəsində daha çox zərər görürlər. Məhz bütün bunlara qarşı səmərəli qərarların qəbulu böyük önəm kəsb edir və COP29-da qeyd edilənlərə xüsusi diqqət olunur. Ümumiyyətlə, gözlənilir ki, COP29 çərçivəsində qəbul edilən qərarlar iqlim dəyişikliyinin insan hüquqlarını təhdid etməsinin qarşında böyük sədd olacaq.

İqlim dəyişikliyi problemi yeni beynəlxalq hüquqi aktların yaradılmasını şərtləndirir

İqlim dəyişikliyi problemi son zamanlar beynəlxalq səviyyədə müzakirə olunduğundan, yeni beynəlxalq hüquqi aktların yaradılmasına və mövcud beynəlxalq hüquqi aktların uyğunlaşdırılmasına təcili ehtiyac var. İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin mövqelərinin konsensusunun nəticəsi olaraq 1992-ci ildə BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası, daha sonra 1997-ci ildə Kioto Protokolu, 2015-ci ildə isə Paris Sazişi yaranıb. Bu beynəlxalq müqavilələrin tərəflərinin illik konfransları çərçivəsində tövsiyə xarakterli, lakin iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə beynəlxalq səylərin saxlanmasına əhəmiyyətli təsir göstərən onlarla qərar qəbul edilir. Həmin qərarların icra mexanizmlərində yeniliklər COP29-da nəzər salınan başlıca faktorlardan biridir.

Bundan başqa, beynəlxalq hüququn müxtəlif sahələrində iqlim dəyişikliyinin qarşısının alınması və baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşdırılması üçün məcburi və tövsiyə xarakterli aktlar qəbul edilir. İqlim dəyişikliyi ilə mübarizə sahəsində beynəlxalq hüquqi sənədlər məcburi və tövsiyə xarakterlidir. Bu da onu deməyə əsas verir ki, bu gün iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə üçün beynəlxalq hüquqi rejim formalaşır. İqlim dəyişikliyi ilə mübarizə Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri ilə sıx bağlıdır ki, bu da beynəlxalq və milli qanunvericiliyin tətbiqi prosesində nəzərə alınmalıdır. Üstəlik, beynəlxalq hüquqi aktların müddəalarını həyata keçirməyə təkcə dövlətlər və beynəlxalq hökumətlərarası təşkilatlar deyil, həm də qeyri-hökumət subyektləri çağırılır. İqlim dəyişikliyi ilə mübarizə baxımından beynəlxalq arenada baş verən dəyişikliklərin ətraflı monitorinqinin zəruriliyi Azərbaycanda da mütləq şəkildə nəzərə alınır. 2024-cü ilin “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” elan edilməsi ölkəmizin ətraf mühitin qorunması və dayanıqlı inkişaf məqsədinə doğru irəliləməsi ilə bağlı mühüm addımdır. Azərbaycan bu təşəbbüslə ərazisində ekoloji təhsili artırmaq, iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə metodlarını genişləndirmək və ətraf mühitin qorunmasını təmin etmək məqsədini hədəfləyib. Həmçinin Azərbaycanın COP29-a ev sahibliyi etməsi iqlim dəyişikliyi ilə mübarizəyə dair beynəlxalq səviyyədə vacib qərarların qəbul edilməsinə töhfə verəcək. Bu tədbirdə insan hüquqları və ətraf mühitin qorunması ilə bağlı yeni addımların müzakirə olunması COP29-a ümidləri daha da artırır. Azərbaycan iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə həm milli, həm də beynəlxalq səviyyədə bir sıra mühüm addımlar atır. COP29 çərçivəsində bunlar həm də bütün dünyaya nümayiş edilir.

Tahir TAĞIYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.