“Azərbaycan füzulişünaslığının təşəkkülü”...
Filologiya elmləri doktoru Gülşən Əliyevanın “Azərbaycan füzulişünaslığının təşəkkülü” kitabı f.e.d., professor Aydın Abi Aydının elmi redaktorluğu ilə “Çaşıoğlu” nəşriyyatında çap olunmuşdur. Kitabın rəyçisi akademik Möhsün Nağısoyludur.
Kitabın “Ön söz”ündə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığından söz açan müəllif müxtəlif alimlərin fikirlərini diqqətə çatdırır, ədəbiyyatşünaslığın qorqudşünaslıq, nizamişünaslıq, füzulişünaslıq, folklorşünaslıq və s. sahələrinin adını çəkərək yazır: “Füzulişünaslıq azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının bətnində 500 ilə yaxın ömür sürmüş əsas istiqamətlərdən biridir. Bəşəriyyətə misilsiz poetik-fəlsəfi incilər bəxş etmiş dahi Məhəmməd Füzulinin (1494-1556) sağlığından bu yana ədəbiyyatşünaslığa layiqli yol yoldaşı olmuş füzulişünaslıq M.Füzulinin özündə mənşə dövrünü təzkirəçilikdə təşəkkül ərəfəsini keçərək XX əsrin ilk qərinəsində eyni sistem kimi təşəkkül tapmışdır. XX əsrdə yazılmış elə bir ədəbiyyat tarixi, yaxud poeziyaya və nəzəriyyəyə dair yazılmış elə bir tədqiqat əsəri yoxdur ki, orada M.Füzuli yaradıcılığından bəhs olunmasın. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının tarixini füzulişünaslıqsız təsəvvür etmək mümkün deyil”.
Müəllif Mirzağa Quluzadənin “Füzuli irsinin öyrənilməsi tarixi çox qədim olsa da, füzulişünaslıq elmi çox gəncdir” fikrini qeyd edir, şairin sağlığında yazılmış Lətifinin “Təzkirətüş-şüəra”, Sam Mirzənin “Töhfeyi-Sami”, Əhdi Bağdadinin “Gülşəni-şüəra” təzkirələrinin adını çəkir, yenə M.Quluzadənin “Təzkirələrdən və ilk mənbələrdən sonra Türkiyədə Füzuli haqqında əsl elmi fikir XIX əsrin 70-ci illərindən yaranmağa və inkişaf etməyəbaşlamışdır” fikrini və Azərbaycan füzulişünaslarının “füzulişünaslığın elm kimi formalaşması sovet ədəbiyyatşünaslığının xidmətidir” fikrini diqqətə çatdıraraq Həmid Araslıdan sitat verir.
Tədqiqatçı burada digər təzkirələrə də müraciət edir, həm Türkiyə, həm də Azərbaycan füzulişünaslarının xidmətini qeyd edir. Gülşən Əliyeva füzulişünaslığın mənşəyinin Füzulinin özündən başlaması ideyasının bir problem kimi ilk dəfə onun tədqiqat işində qoyulduğunu qeyd edir.
“Azərbaycan füzulişünaslığının mənşəyi”ni araşdıran müəllif yenə də təzkirələrə və füzulişünasların əsərlərinə üz tutur, geniş, əhatəli şəkildə araşdırma apararaq şairin yaradıcılığını işıqlandıran mənbələrdən söz açır. Bəzən şair haqqındakı fikirləri ümumiləşdirib münasibətini bildirən tədqiqatçı bəzən konkret füzulişünasın tədqiqatı üzərində dayanır.
“Bəs M.Füzulinin ilk əsəri hansıdır? Hələlik füzulişünaslıq bu məsələdə öz qəti sözünü deməyib” yazan müəllif A.Şaiqin Füzulinin gənc ikən ilk şeiri olan “Pərişanhalın oldum, sormadın hali-pərişanım” mənzuməsini ustadı Rəhmətullah Əfəndinin qızına yazması fikrini mülahizə kimi diqqətə çatırır və buna münasibətini bildirir, hətta belə hesab edir ki, Azərbaycan füzulişünaslığının mənşəyi məhz bu mürəbbədən başlayır.
Gülşən Əliyeva Füzuli yaradıcılığından bəhs edərək, öz Füzulisini şairin öz əsərlərində axtarır. Onun tapdığı da məhz görmək istədiyi Füzulidir. Füzulinin “Padişshi-mülk...” qitəsinin özü haqqında yazdığı ən mükəmməl əsərlərdən biri olduğunu, “Söz” rədifli qəzəlində Nizami ilə səsləşdiyini, “Qəzəldir səfabəxşi-hünər...”də qəzəlin poetik xüsusiyyətlərini, estetik məziyyətlərini, insan həyatında əxlaqi-fəlsəfi rolunu açıb göstərdiyini, qəsidələrini “dövrandan sitəm görmüşlər” adlandıran şairin öz irsinə tənqidi nəzərlə yanaşdığını və s. mülahizələri qeyd edərək, “Misal verdiyimiz mülahizələr belə qənaətə gəlməyə imkan verir ki, M.Füzuli həm öz-özünün obyektiv tənqidçisi, həm də tənqid nəzəriyyəçisi idi. M.Füzulinin bir füzulişünas kimi nəzəri-estetik görüşlərindən bəhs edərkən onun tələbkar mətnşünas olduğunu da qeyd etməliyik. Şair hələ öz dövründə şeiri deyərkən nəzmi nəsrdən seçməyən bisavad qiraətçilərdən, xüsusilə də şeirləri köçürən katiblərdən qəzəblə şikayət edirdi” yazır və azərbaycanca Divanının dibaçəsindəki parçanı örnək verir.
“Azərbaycan füzulişünaslığının təşəkkül ərəfəsi” məsələlərini araşdıran tədqiqatçı təzkirəçilərin, Fuad Qasımzadə, Mikayıl Quluzadə, mir Cəlal, Həmid Araslı, Abdulla Sur, F. Köçərli və b. tədqiqatlarından istifadə edərək, füzulişünaslığın təşəkkül ərəfəsini təsvir etməyə çalışır.
Burada müəllifin M.F.Axundzadənin Füzuliyə münasibətindən də bəhs edir, üç səbəb göstərir. “Axundzadəni qorxudan “bütün ədəbi-bədii fikri 300 il özündə saxlayan” Füzuli idi və o, Füzuli təsirinə düşməmək üçün Füzuliyə qarşı çıxmışdır” fikrini qəbul etmək çətindir. Ümumiyyətlə, hər tədqiqatçının öa düşüncəsi, bir ədibin yaradıcılığına öz baxışı, əsərləri haqqında öz fikri vardır. Tənqidə qalsa, hamıda səhv var, bütün tədqiqatçılarda yanlış fikirlər tapmaq olar. Amma Füzuli elə bir şairdir ki, hər tərəfdən bir çür görünür. Ona görə də ona baxanların görümü fərqlidir. Qoy hər tədqiqatçı öz Füzulisindən bəhs etsin, kim istəmir, öz əsərini ortaya qoysun. Necə deyərlər: “abbasını bəyənməyən, beş şahılığını çıxarsın”. Təəssüf ki, “beş şahılıq” da yoxdur...
Müəllif bu bölümü belə bitirir: “Azərbaycan füzulişünaslığının təşəkkül ərəfəsinin təqribən eyni vaxtda 1907 və 1908-ci ildə yazılmış iki əsər – A.Surun “Füzuliyə bir nəzər” və F.Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları” adlı ədəbiyyat tarixi üçün yazılmış “Molla Məhəmməd Bağdadi – Füzuli təxəllüs” əsəri yekunlaşdırır.
Həm, M.Füzulinin ilk füzulişünas kimi nəzəriyyəsi, həm də təzkirəçilikdən başlanan təşəkkül ərəfəsini tamamlayan fikirlər 20-40-cı illərdə füzulişünaslığın elmi sistem kimi təşəkkülü üçün zəmin yaratdı”.
Kitabın “Azərbaycan füzulişünaslığının təşəkkülü” adlı bölümündə ədəbi-nəzəri fikir tariximizin XX əsr 20-30-cu illər ziddiyyətli mərhələsindən, hakimiyyət dəyişikliyinin ədəbi prosesə göstərdiyi təsirdən söz açan müəllif o dövrdə C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyli, H.Cavid, C.Cabbarlı, Y.V. Çəmənzəminli, M.Rəsulzadə, Ə.Abid, B.Çobanzadə, S.Mümtaz, M.S.Ordubadi, A.Şaiq, H.Zeynallı, Ə.Nazim kimi ədiblərin yaşayıb fəaliyyət göstərdiklərini bildirir, K.Talıbzadənin fikrinə müraciər edir. Burada tarixi prosesə bir nəzər yetirən tədqiqatçı bəzi məsələlərə öz münasibətini bildirir.
Burada Gülşən Əliyeva Fuad Köprülüzadənin və İsmayıl Hikmətin tədqiqatlarına da diqqət yetirir, Bəkir Çobanzadənin, Salman Mümtazın, Əmin Abidin, Ordubadinin, Həmid Araslının, Mikyıl Quluzadənin Füzuli haqqındakı fikirlərinə də yer verir..Füzuli yaradıcılığı ilə məşğul olan ədiblərin şair haqqındakı fikirlərin münasibətini bildirən müəllif sonda fikrini belə yekunlaşdırır: “Füzulişünaslığın təşəkkülü Azərbaycan füzulişünaslığının birinci mərhələsidir. Göründüyü kimi, onun özünəməxsus tarixi səciyyəsi, nəzəri prinsipləri və estetik xüsusiyyətləri vardır. Füzulişünaslığın bir elm kimi sıravi mərhələləri məhz bu zəmin üzıərində təməl tapıb bərqərar olur. Təşəkkül mərhələsi füzulişünaslığın tarix baxımından ən uzun mərhələsidir. Və bu mərhələ göstərir ki, M.Füzuli həmişə ədəbi-nəzəri fikir üçün poetik sirr olaraq qalıb, hər mərhələdə ədəbiyyatşünaslıq M.Füzuliyə münasibətdə öz estetik meyarlarını sınaqdan keçirməli olub”.
Kitabın sonunda “Təzkirələr” başlıqlı bölümdə “Lətifi təzkirəsi”indən, “Sam Mirzə təzkirəsi”ndən (Töhfeyi-Sami), “Əhdi təzkirəsi”ndən (Gülşəni-şüəra), “Aşıq Çələbi təzkirəsi”ndən (Məşairüş-şüəra – şairlərin ağlı (dərrakəsi), “Həsən Çələbi təzkirəsi”ndən (Xınalızadə), “Bəyani təzkirəsi”ndən, “Əmin Əhməd Razidən (Həft iqlim), “Alidən” (Kunhul-əxbar) Xəbərlərin sonu (mahiyyəti), “Sadiqi təzkirəsi”ndən (Məcməül-xəvas -Yığıncağın özəllikləri), “Riyazi təzkirəsi”ndən (Riyazüş-şüəra –Şairlər bağçası), “Faizi təzkirəsi”ndən (Zübdətül-əşar-Seçilmiş şeirlər), “Lütfəli bəydən (Atəşgədə-Od məbədi) dahi şairimiz Füzuli haqqında olan məlumatlar verilmişdir ki, bu da kitabın daha maraqlı olmasına xidmət edir.
Ümumilikdə kitab maraqlıdır. Füzulini öyrənmək istəyənlər üçün dəyərli vəsaitdir. Gülşən xanımı təbrik edir, yeni müvəffəqiyyətlər arzulayırıq.
