Xəzərin sürətli məhvi - quruyur və çirklənir...
Son illərdə Xəzərin dayazlaşması məsələsi ekoloji gündəmdə daha çox yer almağa başlayıb. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Xəzər dənizini bütün Volqa çayı hövzəsini və digər su obyektlərini əhatə edən daha böyük ekosistemin bir hissəsi kimi nəzərdən keçirmək vacibdir.
Bir sıra elmi araşdırmalar göstərir ki, dəniz səviyyəsində azalma davam edir, yaxın onilliklərdə bu göstərici beş metrdən yeddi metrə qədər olacaq. Bu, Xəzər regionunun şimal hissəsinə böyük təsir göstərəcək və xüsusilə dənizin Qazaxıstan bölməsində ekologiya və yaşayış şəraitinə mənfi təsir edəcək.
Mütəxəssislər hesab edir ki, Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin azalması hələ də ekoloji təhlükəli həddə çatmayıb. Lakin bu proses fasiləsiz davam edərsə, bu, gələcəkdə, xüsusən də Xəzəryanı ölkələrin dəniz limanlarının fəaliyyətinə ciddi təsir göstərə bilər. Ekologiya və təbii sərvətlər naziri Muxtar Babayev Xəzər dənizinin səviyyə dəyişməsinin səbəbinin öyrənilməsi, eləcə də müvafiq adaptasiya tədbirlərinin hazırlanması üzrə ekspert qrupunun iclasında bu fonda maraqlı fikirlər səsləndiriərək qeyd edib ki, Xəzərin səviyyəsi son 5 il ərzində 69 sm, son 10 ildə isə 114 sm aşağı enib. O bildirib ki, Xəzər dənizinin ətraf mühitin bugünkü vəziyyəti və dəniz səviyyəsinin aşağı düşmə dinamikası narahatlıq doğurur. M.Babayev deyib ki, dəniz səviyyəsi nə qədər tez dəyişirsə, onun nəticələri bir o qədər ağır olur: “Xəzər dənizinin səviyyə tərəddüdləri sahilboyu zonaların vəziyyətinə və iqtisadiyyatın dənizlə bağlı olan bir sıra sahələrinə - balıqçılıq, dəniz nəqliyyatı, limanların fəaliyyəti, tikinti kimi müxtəlif sektorlara, eləcə də sahil zonasında yaşayan əhaliyə təsir göstərir. Yaxın illərdə dəniz səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə bəzi endemik növlərin itirilməsi və Xəzər dənizinin biomüxtəlifliyinin azalması mümkündür. Buna görə də məsələyə xüsusi diqqət yetirilməlidir”. Araşdırmalar göstərir ki, hazırda dəniz səviyyəsinin sürətlə enməsi bəzi həssas təsərrüfat sahələrinə, xüsusilə dəniz nəqliyyatının fəaliyyətinə ciddi təsirlər göstərməyə başlayıb. Hesab olunur ki, səviyyədə müşahidə olunan enmələr bu sürətlə davam edərsə, təsərrüfatın müxtəlif sahələrində daha ciddi problemlərlə üzləşəcəyimiz istisna olunmur. Azərbaycan hesab edir ki, çıxış yolu həm yerli, həm Xəzəryanı ölkələrin mütəxəssislərinin, eləcə də beynəlxalq ekspertlərin mövcud problemin həllinə cəlb edilməsi və birgə həll yollarının araşdırılmasıdır.
Müşahidələr isə göstərir ki, ötən əsrin ikinci yarısında Xəzər dənizində baş verən səviyyə tərəddüdləri müvəqqəti xarakter daşıyıb. 1977-ci ildə dənizin səviyyəsi XX əsrdə müşahidə olunmuş ən aşağı həddə, Baltik sistemi ilə 29 metrə qədər azalıb və sonradan dənizdə suyun səviyyəsi qısa tarixi dövr ərzində (1977-1995-ci illər) 2,5 metr artaraq 26,5 metrə çatıb. 1995-ci ildən dəniz səviyyəsində yenidən azalma müşahidə olunmağa başlanıb. Ən gözəçarpan azalma 2006-2015-ci illərdə baş verib, 1 metrə yaxın olub. 2015-2017-ci illərdə səviyyə qismən stabilləşsə də, yenidən enməyə başlayıb. Hazırda Xəzər dənizinin səviyyəsi fəsilə uyğun olaraq Baltik sistemi ilə 28,79 metrə bərabərdir. Ümumiyyətlə, hazırda bütün sahilyanı ölkələr Xəzərdə fəlakətli vəziyyətin olduğunu təsdiqləyir. Amma bu vəziyyətlə bağlı hansısa konkret tədbirlərdən, ümumi siyasətlərdən danışmağa ehtiyac yoxdur. Azərbaycan tərəfi qeyd edir ki, Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda ekoloji vəziyyətin qiymətləndirilməsi, dənizin bioloji ehtiyatlarının və hidroloji vəziyyətinin öyrənilməsi, dəniz mühitinə mümkün mənfi təsirlərin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə mütəmadi olaraq öz sektorunda “Əlif Hacıyev” tədqiqat gəmisi ilə ekspedisiyalar həyata keçirir. Digər ölkələrə gəlincə, yalnız son illərdə Xəzər dənizinin səviyyəsi ilə bağlı problemlər onun ekologiyasına bir növ diqqəti cəlb edib. Amma bütün bu diqqət əsasən dənizin dayazlaşması ilə bağlıdır. Xəzər dənizi əsasən Volqadakı suyun həcmindən və təbii ki, yağıntılardan asılıdır. Son illərdə yağıntıların paylanmasının dəyişdiyi qeyd olunur. Bir sıra ekspertlər qeyd edirlər ki, Xəzər dənizində dalğalanmalar sabitdir və ola bilsin ki, yaxın onillikdə dənizdə suyun səviyyəsi yenidən qalxmağa başlayacaq. Amma burada ümumi qəbul olunmuş metodologiya yoxdur və müxtəlif sahələr üzrə alimlər müxtəlif fərziyyələr irəli sürürlər. Xəzər regionu ölkələrinin hökumətləri səviyyəsində isə problemi effektiv həll edə biləcək yeganə istiqamət dənizin ekologiyasıdır. Burada bir sırabalıq növləri təhlükə altındadır. Xəzər dənizinin dəniz faunasında yeganə məməli heyvan Xəzər suitidir. O, dünyada mövcud olan suitilərin ən kiçiyidir. XX əsrin əvvəllərində onun sayı təxminən 1 milyon nəfər idi, lakin hazırda onun sayı 111 min nəfərdən 360 min nəfərə qədər olduğu barədə məlumat var. Xəzər dənizinin çirklənməsinin artması flora və faunanın vəziyyətinin tamamilə pisləşməsinə səbəb ola bilər. Ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün dənizə zərərli maddələrin axıdılmasını məhdudlaşdırmaq və ətraf mühitin mühafizəsi haqqında qanuna uyğun fəaliyyət göstərmək, bu sahədə dünya təcrübəsindən istifadə etmək lazımdır.
Samirə SƏFƏROVA
