Rusiya sərhədçilərini Zəngəzurdan çıxarmağa bunun üçün razılaşdı - həssas məqam...
Rusiya sərhədçilərinin Ermənistandan çıxması fonunda Moskva-İrəvan münasibətlərinin sonrakı mərhələsi, eyni zamanda Zəngəzur dəhlizinin aqibətinin necə olacağı aktual müzakirə mövzularından birini təşkil edir.
Bu xüsusda Rusiyanın “Vesti Kavkaza” nəşri yazır: “Ötən həftə Cənubi Qafqazda proseslər yeni dəyişikliklərlə yadda qaldı. Hələ may ayında baş nazir Nikol Paşinyan Kremlə gələndə Rusiya hərbçilərinin Ermənistandakı gələcək taleyi ilə bağlı fəal müzakirələr gedirdi. Həmin vaxt İrəvan rus sərhədçilərini Zvartnots hava limanından çıxarmaq qərarına gəlmişdi. İndi respublikanın sərhədlərinin mühafizəsi məsələsində aydınlıq var. Rusiya prezidenti Vladimir Putin MDB-nin qeyri-rəsmi sammiti çərçivəsində Paşinyanla bununla bağlı razılığa gəlib.
“2025-ci il yanvarın 1-dən Ermənistan Milli Təhlükəsizlik Xidmətinin sərhəd qoşunları Ermənistanla İran və Ermənistanla Türkiyə arasında dövlət sərhədinin mühafizəsində iştirak edəcək və Ermənistanla İran arasında dövlət sərhəd-keçid məntəqəsində xidmət tam şəkildə yerinə yetirəcək”, Ermənistan baş nazirinin mətbuat xidməti bildirib. Elə bu günlərdə Moskvada Paşinyan bildirib ki, Ermənistan öz ərazisi ilə bütün nəqliyyat kommunikasiyalarını açmağa hazırdır. Ermənistanın baş naziri qeyd edib ki, onun ölkəsi digər məsələlərlə yanaşı, İranla eyni şərtlərlə Naxçıvanla Azərbaycanın qalan hissəsi arasında kommunikasiyaların açılmasını təmin etməyə hazırdır. Yada salaq ki, MDB sammitindən bir il əvvəl, 2023-cü il oktyabrın 7-də hökumətlərarası komissiyanın iclasında İran və Azərbaycan nümayəndələri Araz çayı üzərində strateji körpünün tikintisinə başlanması ilə bağlı icra protokolu imzalayıblar. Ondan bir gün əvvəl, oktyabrın 6-da həm bu avtomobil körpüsünün, həm də sərhəd çayından keçmək üçün zəruri olan sərhəd və gömrük infrastrukturunun təməlqoyma mərasimi olub. Azərbaycan baş nazirinin müavini Şahin Mustafayev və İranın yollar və şəhərsalma naziri Mehrdad Bəzrpaş dəmir yolu körpüsünün tikintisi ilə bağlı razılığa gəliblər. Hər iki obyekt İran ərazisindən keçməklə Naxçıvan Muxtar Respublikasına gediş-gəlişi asanlaşdıracaq. Beləliklə, Zəngəzur dəhlizinin İran variantının işə düşməsindən bir il sonra Paşinyan da Ermənistan ərazisindən keçməklə eyni şeyə razılaşır, eyni zamanda İran kimi suverenlik və ərazi bütövlüyünə işarə edir. Daha sonra “Sülh kəsişməsi: təhlükəsizlik və demokratiyanın vəhdəti” adlı konfransda Paşinyan nəqliyyat kommunikasiyalarının fəaliyyətinə zəmanət baxımından onların açılmasını necə nəzərdə tutduğuna aydınlıq gətirib. Belə ki, oktyabrın 12-də o, Rusiya FTX nümayəndələrinə nəqliyyat kommunikasiyalarına nəzarət funksiyasının həvalə edilə biləcəyini etiraf edib. Baş verənlərin səbəblərini, daha dəqiq desək, Paşinyanın qonşusu ilə kommunikasiya yollarının açılmasına razılıq verməsini və Rusiya sərhədçilərinin Ermənistandan qismən çıxarılmasını anlamazdan əvvəl, Rusiya və Azərbaycanın reaksiyalarına nəzər salaq. Sərhədçilərin yeridilməsi Moskvanın işidir və Bakı buna qarışmır. İrəvan bəyan edib ki, Rusiya sərhədçiləri öz təşəbbüsü ilə keçid məntəqəsini tərk edirlər. Qərarın ən yüksək səviyyədə verildiyinə baxsaq, burada Rusiya ilə Ermənistan arasında heç bir fikir ayrılığı yoxdur.
Başqa bir məsələ Zəngəzur dəhlizi mövzusudur. Paşinyan FTX-nin “nəzarət” ilə “monitorinq” terminləri arasındakı fərqi özü üçün müəyyən etməyə çalışarkən, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi Ermənistanın baş nazirini reallığı təhrif etməkdə ittiham edib. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Ayxan Hacızadə qeyd edib ki, Paşinyanın Üçtərəfli Bəyanata istinadən nəqliyyat kommunikasiyalarının açılması ilə bağlı bəyanatı İrəvanın bu sənəd üzrə üzərinə götürdüyü öhdəliklərə etinasız yanaşdığını nümayiş etdirir. “Üçtərəfli Bəyanatın 9-cu bəndində Ermənistanın kommunikasiyaların açılması ilə bağlı hansı öhdəlikləri olduğu və nəqliyyat kommunikasiyalarına nəzarətin hansı formada təşkil ediləcəyi açıq şəkildə göstərilib”, - Hacızadə bildirib. Yəni Bakı tələb edir ki, Naxçıvanla Zəngilan arasında yük və sərnişin axınına FTX nəzarət etsin, Ermənistan hüquq-mühafizə orqanları hərəkətlərə nəzarət etməsin. Rusiya öz qüvvələrinin regionda fəal iştirakında maraqlıdır. Rusiya Federasiyası baş nazirinin müavini, üçtərəfli işçi qrupun həmsədri Aleksey Overçuk açıq şəkildə bildirib ki, Rusiya dövlətlərin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmət əsasında regionda kommunikasiyaların açılanmasına kömək etməyə hər zaman hazırdır. Lakin kommunikasiyaların blokdan çıxarılması prosesi yalnız Rusiyanın iştirakı ilə mümkündür. Overçuk həmçinin şikayət edib ki, 1,5-2 ildən sonra baş nazir müavinləri səviyyəsində üçtərəfli qrupun işində irəliləyiş yoxdur. Zəngəzur dəhlizinin Ermənistan ərazisindən keçməklə həyata keçirilməsinin təfərrüatlarını və formalarını dəqiqləşdirmək bir aydan çox vaxt aparacaq. Lakin Paşinyanın FTX monitorinqi ilə bağlı razılığı artıq bir irəliləyişdir. Bu məsələnin Rusiya sərhədçilərinin Ermənistan-İran sərhədindəki keçid məntəqəsindən çıxarılması ilə niyə sinxronlaşdırıldığını anlamaq qalır. Paşinyan hökuməti üçün bu addım Qərbə doğru hərəkətin nəticəsidir. Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının katibi Armen Qriqoryan bu motivi gizlətmir. O, keçid məntəqələrinə nəzarətin Aİ ilə viza rejiminin liberallaşdırılması üzrə dialoqun şərtlərindən biri olduğunu etiraf edib. Rusiya tərəfdən vəziyyət necə görünür? İlk baxışdan sərhədçilərin Ermənistandan çıxarılması Moskvanın təsirini zəiflətmiş kimi görünür. Eyni zamanda, FTX qüvvələrinin Zəngəzur dəhlizinə nəzarət/monitorinqi Rusiya üçün kompensasiya ola bilər. Təbii ki, Ermənistanda hərbi və sərhədçilərin mövcudluğunu mümkün qədər uzun müddət saxlamaq Moskvanın maraqlarına uyğun olardı, lakin Paşinyan təxliyədə israr edərsə, o zaman belə şəraitə uyğunlaşmaq lazımdır. Bəzi ekspertlər hesab edir ki, Rusiya sərhədçilərin Ermənistandan çıxarılmasına razılıq verməklə İranın narahatlığını neytrallaşdırmağa çalışır. İlham Əliyevlə Vladimir Putinin Bakıda avqust görüşündən sonra prezidentlər Zəngəzur dəhlizini müzakirə edəndə iranlılar əsl panika yaratdılar. Rəsmi Tehran belə bir layihənin olmayacağını açıq şəkildə bildirdi. Politoloq Fərhad Məmmədov hesab edir ki, bundan sonra Moskva Tehranla dil tapmağa çalışıb və Təhlükəsizlik Şurasının sədri Sergey Şoyqunun İrana səfəri zamanı Zəngəzur dəhlizi mövzusu müzakirə olunub. Putinlə İran prezidenti Məsud Pezeşkian arasında Aşqabadda keçirilən ikitərəfli görüşdə də buna toxunmaq olardı. Erməni politoloq Akop Badalyan Moskvanın motivini daha dəqiq izah etməyə çalışıb. “Hesab edirəm ki, bu Ermənistan-Rusiya qərarı İranla müəyyən məsləhətləşmələr aparılmadan qəbul edilə bilməzdi, məncə, bu addım – geosiyasi kontekstlə yanaşı, İrana qarşı müəyyən bir jestdir, etimad jestidir”. O hesab edir ki, sərhədçilərin geri çəkilməsi Rusiyanın geosiyasi maraqlarına zidd deyil və onun üçün əsas odur ki, “hər hansı regiondankənar nəzarətin qarşısını almaq” İranın da maraqlarına cavab verir. Rusiya həqiqətən də İranı razı salmaq üçün sərhədçilərini geri çəkməyə qərar verib, ya yox? Bu mövzu ilə bağlı İrandan heç bir rəsmi şərh və ya reaksiya verilməyib. Tehranın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı mövqeyi dəyişməyib, iranlılar bu marşrutun Ermənistan hissəsinə qarşı çıxmaqda davam edirlər. Moskva FTX qüvvələrinin mövcudluğu ilə bağlı İrəvan və Bakı ilə kompromis tapsa, bu razılaşma hələ də İranın iddialarını ortadan qaldırmır. İran Azərbaycanı Naxçıvan və Ermənistan vasitəsilə Türkiyə ilə birləşdirmək faktından qorxur. Tehran hesab edir ki, bu yol İranı həm birbaşa Ermənistana, həm də Qafqazdan Avropaya gedən marşrutdan kəsməyə qadirdir. Sərhədçilərin bir keçid məntəqəsindən çıxarılmasına baxmayaraq, Rusiya indi bu işi erməni həmkarları ilə birləşdirsə də, Ermənistanın Türkiyə və İranla sərhədlərində mövcudluğunu hələ də saxlayır. Gümrü bazasında və İrəvan yaxınlığındakı Erebuni aviabazasında Rusiya Silahlı Qüvvələrinin mövcudluğu qalır. Gələcəkdə Paşinyan bu bazaların çıxarılmasına nail ola bilər, lakin Moskva Zəngəzur dəhlizinin qorunması ilə bağlı konsensusa nail olsa, Rusiyanın mövcudluğu qalacaq və başqa formada olacaq. İran bundan məmnun olmayacaq, lakin Tehranın bunun qarşısını almaq üçün heç bir mənəvi və hüquqi əsası olmayacaq, çünki bu, üç suveren dövlətin qərarıdır. Rusiya da təbii ki, İranın reaksiyasına biganə deyil. İran BRİKS-in üzvüdür və qarşıdan gələn sammitdə hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq haqqında saziş imzalamağa hazırlaşırlar. Lakin Rusiya öz hərəkətlərini İranın maraqları ilə məhdudlaşdıra bilməz, xüsusən də İranın Qərblə potensial əlaqələrinin normallaşmasına müdaxilə etmədiyi üçün. İranın əsas iddiası Zəngəzur dəhlizinin Ermənistan hissəsi ilə bağlı layihədən imtina etməkdir və Moskva buna hazır deyil, üstəlik, Overçukun ağzı ilə hətta bu məsələdə heç bir irəliləyiş olmadığını iddia edir. Sərhədçilərin geri çəkilməsinə gəlincə, onlar 30 ildir ki, Ermənistan-İran sərhədində dayanıblar və onların mövcudluğu Tehranı narahat etsəydi, bunu bir neçə dəfə açıqlamağa vaxt tapardı”.
Tahir TAĞIYEV
