Azərbaycanın tranzit imkanlarından Qazaxıstanın asılılığı daha da artır
Qazaxıstan 2029-cu ilədək neft hasilatını 104,8 milyon tona çatdırmaq niyyətindədir. Bu barədə milli iqtisadiyyat naziri Nurlan Baybazarov bildirib: "Neft hasilatının həcmi 2025-ci ildəki 97,2 milyon tondan 2029-cu ildə 104,8 milyon tona yüksələcək".
Qeyd edək ki, 2024-cü ildə Qazaxıstan 90,3 milyon ton neft hasil etməyi planlaşdırır. İndi Qazaxıstan üçün əsas məsələ hasil edilən neftin dünya bazarlarına davamlı və etibarlı şəkildə nəqlidir. Hazırda Qazaxıstana belə bir imkanı təqdim edən əsas ölkə isə Azərbaycandır. Qeyd edək ki, hələ 2022-ci ildə Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayev Transxəzər dəhlizi ilə neft nəqlinin artırılması barədə göstəriş verib. Bu göstərişə uyğun olaraq, “KazMunayQaz” və SOCAR arasında “Tengiz” yatağından hasil edilən, Bakı-Tiflis-Ceyhan kəməri istiqamətində ildə 1,5 milyon ton neftin nəqlini nəzərdə tutan saziş imzalanıb. Artıq ötən il Qazaxıstan neftinin Aktau limanından ixracı 3 milyon 376 min ton təşkil edib ki, bu da 2022-ci ilin göstəricisi ilə müqayisədə 1 milyon 108 min ton və ya 49%-ə yaxın çoxdur. 2023-cü ildə Qazaxıstan neftinin Aktau limanından ixrac üçün nəqlinin həcminin artması Bakı limanı istiqaməti üzrə daşınan xammalın həcminin 205 min tondan 1 milyon 392 min tona, yəni 2022-ci ilin göstəricisi ilə müqayisədə 5,5 dəfə artması ilə bağlıdır. O cümlədən, Bakı limanı istiqaməti üzrə “Tengiz” yatağından 1 milyon 057 min ton neft göndərilib. Cari ildə bu rəqəmlərin daha yüksək hədlə ifadə edilməsi gözlənilir. Hazırda Qazaxıstan neftinin daha çox Rusiya üzərindən daşınması həyata keçirilir. Kəmər Qazaxıstanı Novorossiysk yaxınlığındakı dəniz limanı ilə birləşdirən boru kəməri sistemidir, burada neft dünya bazarlarına göndərilmək üçün tankerlərə yüklənir. Qərbi Qazaxıstanın neft yataqlarını Novorossiyskdəki dəniz terminalı ilə birləşdirən boru kəmərinin uzunluğu 1511 min kilometrdir. Amma son illərdə bu kəmərin işində fasilələr müşahidə olunur. Bu da Qazaxıstanın neft ixracına maneələr yaradır. O səbəbdən Qazaxıstan neftinin alternativ marşrutlarla ixracına xüsusi diqqət etməkdədir. Ötən il Ukrayna silahlı qüvvələrinin iki dəniz pilotsuz kateri ilə Novorossiysk hərbi dəniz bazasına hücuma cəhd etməsi bu prosesi daha da sürətləndirib. Qeyd edək ki, Novorossiysk Rusiyanın Qara Dənizdəki ən böyük ticarət limanlarından biridir. Bu liman Rusiya və Qazaxıstan neftinin daşınmasında mühüm rola malikdir. Azərbaycanın 1997-ci ildə istismara verilən ilk neft kəməri Bakı-Novorossiysk kəməri olub. Azərbaycan nefti şimal marşrutu üzrə bu kəmər vasitəsi ilə Novorossiysk limanına daşınıb və sonra dünya bazarına çıxarılıb. Amma Azərbaycan sonuncu dəfə Bakı-Novorossiysk neft kəməri ilə neft daşımasını 2020-ci ilin yanvarında həyata keçirib. İndi həm təhlükəsizlik, həm də kommersiya maraqları baxımından Novorossiysk limanı Azərbaycan neftinin daşınması üçün əhəmiyyətli deyil. Çünki Tixareks məntəqəsində Azərbaycan nefti Qazaxıstan və Rusiya nefti ilə qarışdırdığından “Urals” markası altında bazara çıxarılırdı. “Brent” markalı neftlə “Urals” markalı neftin satış qiymətləri arasında ciddi fərq var. Bu səbəbdən həm təhlükəsizlik, həm də kommersiya maraqlarına görə bu gündədək Azərbaycan Rusiya terminallarından istifadə etmir.
Novorossiysk limanı vasitəsi ilə həmçinin Türkiyə və Avropa ölkələrindən gələn yüklər Rusiya və Asiya ölkələrinin bazarına çıxarılıb və əksinə yüklər daşınıb. Ekpertlər hesab edir ki, limanın infrastrukturu vurularsa bu istiqamətdə problemlər daha da dərinləşdirəcək və Orta Dəhlizə tələbat daha da artacaq. Daha bir nüans odur ki, Rusiya Xəzər Boru Kəməri Konsorsiumu və Novorossiysk terminalından təsir vasitəsi kimi istifadə edir. Maraqlarına uyğun istənilən zaman neftin nəqlini dayandıra bilər. İstənilən bəhanəni də tapmaq asandır. Məsələn, Rusiya əlverişsiz hava şəraitini əsas gətirərək dənizdə yanalma qurğularının mümkün zədələnməsi bəhanəsilə dəniz terminalından neftin yüklənməsini dayandırmışdı. Nəticədə Qazaxıstan neftinin bazara çıxarılmasında çətinlik yaranmışdı. Qazaxıstan isə belə problemlərlə bir daha qarşılaşmaq istəmir. Bundan başqa, Qərbin Rusiyaya qarşı sanksiyaları var. Bunlar fonunda Qazaxıstan neftinin daha çox həcmdə Bakı-Tiflis-Ceyhan kəməri ilə nəqli, eləcə də sıxılmış və mayeləşdirilmiş qazın Azərbaycan vasitəsilə ixracı imkanları və bu məhsulların dəmir yolu vasitəsilə daşınması kimi məsələlər xüsusi diqqət mərkəzindədir. “Qazaxıstanın neft və neft məhsullarının Azərbaycan üzərindən tranziti” və “Qazaxıstan mənşəli mayeləşdirilmiş təbii qazın Xəzər dənizi vasitəsilə Azərbaycana çatdırılması və nəqli” üzrə işçi qruplarının yaradılması da buna xidmət edir. Qazaxıstan nefti Bakı-Tiflis-Ceyhan əsas ixrac boru kəmərinə qarışıq şəkildə daxil olur. Neftin bir hissəsi dəmir yolu ilə, digər bir hissəsi Aktau limanında yüklənərək Xəzər dənizindən keçən kiçik tankerlərlə gətirlərək boru kəmərinə doldurulur. Qazaxıstan Azərbaycan istiqamətində neft nəqli üçün Bakı–Tiflis–Ceyhan neft kəmərindən başqa, Bakı–Supsa və Bakı–Batumi marşrutlarından da istifadə edə bilər.
Ramil QULİYEV
