Çayçılıqda xoşagəlməz vəziyyət - ölkəmizin idxaldan asılılığı artır...
Azərbaycanın çay istehlakı həmişə yüksək səviyyədə olub. Amma təəssüf ki, bu məhsula tələbin ödənilməsində idxal hələ də əsas rol oynayır. Ölkə içməli çay məsələsində idxaldan ciddi şəkildə asılıdır. Bunu son rəqəmlər də təsdiq edir.
Aparılan hesablamalar göstərir ki, 2023-cü ilin yanvar-oktyabr aylarında Azərbaycanın çay idxalı ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə həcm baxımından 5.9 faiz azalaraq 11 222 ton , dəyər baxımından isə 5 faiz azalaraq 58 milyon 447 min dollar təşkil edib. Dövlət Gömrük Komitəsinin açıqladığı rəqəmlərə əsasən, hesabat dövründə Azərbaycanın çay ixracı illik müqayisədə həcm baxımından 2.8 dəfə azalaraq 586.38 ton, dəyər baxımından isə 47 faiz azalaraq 5 milyon 340 min dollar təşkil edib. Qeyd edək ki, 2022-ci ilin yanvar-oktyabr ayları ərzində Azərbaycan 10 milyon 153 min dollar dəyərində 1626 ton çay ixrac, 61 milyon 492 min dollar dəyərində isə 11 930 ton çay idxal edib. Əlavə edək ki, hesabat dövründə çay ixracı Azərbaycanın ümumi ixracının 0,02 faizini, çay idxalı isə ölkənin ümumi idxalının 0,41 faizini təşkil edib. Bu dövrdə idxal ixracı 19.2 dəfə üstələyib. Araşdırmalar göstərir ki, çaya olan tələbin ödənilməsi üçün yeni çay plantasiyalarının salınmasına ehtiyac duyulur. Lakin yeni çay plantasiyalarının əkilməsi və tam məhsula düşməsi üçün böyük zəhmət və vəsait tələb olunur. Bu səbəbdən fermerlər bundan uzaq qaçırlar. Onu da xatırladaq ki, çay texniki bitkidir və məhsula düşmə dövrü 7-10 il götürülür. Bu səbəbdən sözügedən sahə uzun müddətli investisiya tələb edən sahədir. Çay bitkisi 50 il durmadan məhsul verə bilir. Sovet dövründə Azərbaycanda çayçılıq sənayesi çox ciddi inkişaf edib. 1990-cı illərdə iqtisadi münasibətlərin pozulması nəticəsində çay bağları diqqətdən kənarda qaldı, çoxları çay bağlarını ləğv etdilər, çünki bunların çoxu qocalmışdı. Çay bağlarının yerinə daha tez məhsul verən sitrus və digər məhsul bağları salındı. İndiki halda ekspertlərin fikrincə, əkin sahələrini artırmaq olarsa, istehsal da çoxalar. Mövcud əkin sahələri ilə məhsuldarlıq normaldır. 1 hektardan yaşıl çay kütləsinin yığımı 17 sentnerdir. Burada məhsuldarlığın artırılması imkanları məhduddur. Ancaq əkin sahələrinin artımı hesabına çayın istehsalını artırmaq mümkündür. İdxaldan asılılığın aradan qaldırılması üçün xammal istehsalının artırılması lazımdır. Daxili istehsalın artması hesabına ixracın artması təmin olunsa, bu, daha məqsədəuyğun olardı.
Düzdür, məsələyə müvafiq dövlət qurumlarından fərqli yanaşma sərgilənir. Məsələn, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi bildirir ki, Azərbaycanda çayçılığın inkişafına dair 2018–2027-ci il Dövlət Proqramına uyğun olaraq son illərdə çay plantasiyalarının sahəsi və məhsuldarlıq artıb: “Hər hektara düşən məhsuldarlıq artıb. Bu, 16 sentnerdən artıqdır”.
Qeyd olunub ki, Dövlət Proqramının icrası nəticəsində 2027-ci ilədək əkin sahələrinin 3 min hektara, yaşıl çay yarpağı yığımının 8.5 min tona çatdırılması nəzərdə tutulur. Proqramın həyata keçirilməsi ölkəmizdə çayçılıq ənənələrinin inkişaf etdirilməsinə, çaya olan daxili tələbatın ödənilməsinə və idxaldan asılılığın azaldılmasına təsir edəcək. Hərçənd kənd təsərrüfatı üzrə ekspertlər diqqəti ona yönəldir ki, Azərbaycan özünün tələbatı həcmində çay istehsal etmir. Belə ki, ölkəyə ildə 20 min tona yaxın çay lazımdır. Son aylarda ölkəyə çayın idxalı azalıb, bu da o deməkdir ki, təklif azdır. Təklif azalırsa, qiymətlər artır. Azərbaycanda da çayda qiymətləri idxal formalaşdırır, çünki istehsal çox cüzidir və ümumi qiymətə heç cür təsir etmir. Ekspertlərin fikrincə, çay idxalı ilə məşğul olanlar idxalın artırmasında maraqlı deyillər. Çünki qiymət artırmaqla daha çox qazanc əldə edə bilərlər. Xammal xaricdən gətirilir və şirkətlər burada yalnız qablaşdırmaqla məşğuldur. Düzdür, yerli çaydan da istifadə edirlər. Yerli çay istehsalçıları da fikirləşir ki, idxal azalırsa, yerli çayın qiymətini də artırmaq olar. Ölkədə çay emalı və satışı ilə məşğul olan şirkətlərin əksəriyyəti qeyd edilənlər fonunda yerli istehsalın artımına ciddi maraq göstərmir. Bu səbəbdən hesab edilir ki, dövlətin məsələyə müdaxiləsi artıq olduqca mühümdür. İlk növbədə çayı istehsal etmək üçün fermerlərə dəstək vermək lazımdır. Kiçik fermerlər bu sahəyə investisiya qoya bilmirlər, çünki investisiya qoyub 7-8 il gözləmək mümkün deyil. Bu sahəyə yalnız iri şirkətlər investisiya qoymalıdır. Çayçılıq daha çox ölkəmizin cənub və qərb bölgəsi üçün xarakterikdir. Qeyd edək ki, elə “Azərbaycan Respublikasında çayçılığın inkişafına dair 2018–2027-ci illər üçün Dövlət Proqramı”nın məqsədi ölkədə quru çaya olan tələbatın əsasən yerli məhsul hesabına ödənilməsi, çay emalı müəssisələrinin xammal təminatının yaxşılaşdırılması, emal sənayesinin inkişaf etdirilməsi, çay məhsullarının ixracının artırılması və kənd əhalisinin məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün çayçılığın inkişafını stimullaşdırmaqdır.
Ramil QULİYEV
