Qərbi Azərbaycanla bağlı mədəniyyət tədbirləri - dövlətçilik tariximizin səhifələri...
Milli dövlətçilik tariximizin şanlı səhifələrində Qərbi Azərbaycanın, İrəvan xanlığının xüsusi yeri və mövqeyi var. Qərbi Azərbaycanda yaranan milli mədəniyyət nümunələrimiz, mətbəxt mədəniyyətimiz, dövlətçilik ənənəmiz bu gün də maraq kəsb edir.
Qərbi Azərbaycan etnoqrafiyası, arxeologiyası, insanların yaşam tərzi məşğuliyyəti sənət əsərlərində, əl işlərində yaşayır. Onlar uzun illərdir öz ata-baba yurdlarından, kökləri ilə bağlı olduqları tarixi torpaqlarından ermənilər tərəfindən qovulublar, Ermənistan adlanan dövlət onların izlərini silmək üçün hər cür vasitəyə əl atıb. Amma tarixdən izlərini silməyə müvəffəq ola bilməyib. Düzdür, Qərbi Azərbaycandakı türk – islam abidələrini məhv ediblər, xristianlıq və ondan əvvəlki dövrə aid bütün abidələri isə “erməni irsi” kimi qələmə veriblər. Buna baxmayaraq, soydaşlarımız öz mədəniyyətlərini bütün incəliklərinə qədər qoruya biliblər. Qərbi Azərbaycan xalçaları, tarixi eksponatları, mətbəx nümunələri xalqımızın zəngin tarixi ənənəsindən xəbər verir.
Bu gün aktual olan əsas məsələlərdən biri Qərbi azərbaycnlıların öz tarixi yurdlarına qayıtması məsələsidir ki, bu onların beynəlxalq hüquqla təsbit olunan haqlarıdır. Ermənistan dövləti onların bu hüququnu tanımalı və dinc, təhlükəsiz şəraitdə öz yurdlarına qayıtmalarını təmin etməkidir. Amma təəssüf ki, hələ də Paşinyan hökuməti oyun oynamaqla məşğuldur. Gec-tez bu proses baş verəcək və onlar öz ellərinə qayıdacaqlar...
Qərbi Azərbaycana aid sərgilər...
Son zamanlar Qərbi Azərbaycan mədəniyyətini özündə ehtiva edən bir sıra tədbirlər, sərgilər keçirilir, bu sərgilərdə xalqımızın tarixi irsi təbliğ edilir. Keçən illərin sonlarında bu cürsərgilər həm Bakıda, həm də Naxçıvanda keçirildi.
Məsələn, M.S.Ordubadi adına Naxçıvan Muxtar Respublika Kitabxanasında “Qərbi Azərbaycan – tarixi torpaqlarımız” adlı sərgi təşkil edildi. Sərgidə nümayiş edilən Ə.Ələkbərlinin “Qərbi Azərbaycan abidələri” kitabında qədim Türk-Oğuz yurdu olan Qərbi Azərbaycan ərazisindəki Azərbaycan xalqına məxsus maddi mədəniyyət nümunələri haqqında qısa məlumat və abidələrin şəkilləri verilib. H.Verdiyeva və C.Əlizadənin “İrəvan məkanında Azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə: tarixi və hüquqi aspektdə” kitabında ermənilərin XIX əsrin birinci otuzilliyində Arazdan şimalda olan Azərbaycan torpaqlarına kütləvi şəkildə köçürülmələri, ermənilərin erkən orta əsrlərdən etibarən yeni "vətənlər" axtarışı, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarında erməni millətçilərinin dinc əhaliyə qarşı törətdiyi soyqırımı və XX əsrin 80-ci illərində Ermənistan SSR ərazisində yaşayan azərbaycanlılara qarşı erməni millətçiləri tərəfindən törədilən cinayətlər ətraflı şəkildə araşdırılır. F.Cəfərovun “Erməni vəhşiliyi” monoqrafiyasında XX yüzillikdə Naxçıvan, Ordubad, Şərur-Dərələyəz, Zəngəzur qəzalarında və Qərbi Azərbaycanda ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınlardan, vəhşiliklərdən, ermənilərə qarşı vuruşan qırmızı taborçulardan və polis işçilərindən bəhs edilir. Z.Dərələyəzli və R.Dərələyəzlinin “Dərələyəz taleyi. Şəhidlər və döyüşçülər” kitabında Dərələyəzin tarixi haqqında və əslən Dərələyəzli olan Qarabağ döyüşlərində mərdliklə vuruşan döyüşçülər, heç vaxt unudulmayacaq şəhidlərimiz haqqında məlumat verilir. F.Əliyevin “İrəvan xanlığı” kitabında müstəqil dövlət qurumuna çevrilməzdən əvvəl mürəkkəb və uzun tarixi yol keçmiş İrəvan xanlığının yaranması, ictimai - iqtisadi vəziyyəti və siyasi tarixi ilkin mənbələr və arxiv sənədləri əsasında təqdim edilir. Bu kitabda 1747-1828-ci illəri əhatə edən dövrdə ermənilərin Azərbaycan ərazisində, Rusiya imperiyasının tərkibində erməni dövləti yaratmaq üçün müxtəlif məktublarla dönə-dönə Rusiya dövlətinə müraciət etmələri barədə də maraqlı məlumatlar verilmişdir. Ə.Rüstəmlinin “Zəngəzurun türk mənşəli yer - yurd adları” kitabında türkologiyada indiyə qədər tədqiqata cəlb olunmayan oğuz yurdunun – Zəngəzurun türk mənşəli oykonim, oronim və hidronimlərinin etimoloji, leksik - semantik, morfoloji, sintaktik xüsusiyyətləri və zonanın qədim toponimlərinin etimoloji təhlili verilir. H. Mirzəyevin “Qərbi Azərbaycanın Dərələyəz mahalı” kitabında son iki əsr müddətində Dərələyəzdə yaşayan azərbaycanlılara qarşı törədilmiş qanlı cinayətlərdən, soyqırımlardan, azərbaycanlıların deportasiya olunmasından bəhs edilir, onlara məxsus tarixi-mədəni abidə və yaşayış məskənlərinin dağıdılıb viran edilməsi və bir sıra digər məsələlər oxucuların nəzərinə çatdırılır. G.Məmmədovanın “Oğurlanmış Zəngəzur” tarixi-sənədli romanı 1918-1920-ci illərdə Zəngəzurda və Qarabağda ermənilərin törətdiyi qanlı hadisələrdən, apardıqları dəhşətli, qandonduran soyqırımlardan bəhs edir. Sərgidə həmçinin F.Qaraoğlunun “Ermənilər və həqiqətlər”, M. Fərmanoğlunun “Tarixi saxtakarlıq və həqiqətlər”, V.Muradovun “Azərbaycanın İrəvan bölgəsi: tarixi və xalçaları”, S.Eloğlunun “Zəngəzur hadisələri”, H.Mirzəyevin “Dərələyəz folkloru”, S.Zaminin “Gör nələr keçir könlümdən”, A.Natellanın “Şövqiyar”, Ə.Abasovun “Zəngəzur”, Hidayətin “Burdan min atlı keçdi” və s. Qərbi Azərbaycanın tarixi abidələri, etimologiyası, folkloru, mədəniyyəti, erməni soyqırımına məruz qalmış soydaşlarımızın taleyini, vətən oğlullarımızın həmin torpaqlarda göstərdikləri şücaətləri əks etdirən kitablar nümayiş olunub.
İncəsənət Muzeyində “Mədəni yaddaşımızda Qərbi Azərbaycan” adlı sərgi
Bu sərgilər sırasında keçən ilin dekabrında açılan Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyi çərçivəsində Qərbi Azərbaycan incəsənətinə həsr edilmiş "Mədəni yaddaşımızda Qərbi Azərbaycan" adlı sərginin ayrıca yeri var.
Mədəniyyət Nazirliyi və Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin təşkilatçılığı, Qərbi Azərbaycan İcmasının dəstəyi ilə keçirilən sərgidə Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi, Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi, Azərbaycan Milli Xalça Muzeyi, Azərbaycan Dövlət Rəsm Qalereyası və "Qızılı Xalçalar" Qalereyasının kolleksiyasından təsviri və dekorativ tətbiqi sənətin müxtəlif növlərinə aid eksponatlar, foto və tarixi sənədlər, numizmatika nümunələri və s. nümayiş etdirilir. Muzeyin direktoru əlavə edib ki, sərgidə 100-ə yaxın eksponat təqdim olunur. Burada da vurğunaırdı ki,
Qərbi Azərbaycan qədim mədəniyyət nümunələri ilə zəngindir, orada böyük tarixi mədəni irsi var və bu irs haqqında məlumatları geniş kütləyə çatdırmaq mütləqdir.
Qeyd edilirdi ki, Qərbi Azərbaycan ərazisində tarixən mövcud olmuş nadir sənət abidələrimiz dədə-baba torpaqlarından deportasiya edilmiş xalqımızın buradakı izini silmək üçün dağıdılaraq misli görünməmiş vandalizmə uğrayıb. Məhv edilən dəyərli abidələr içərisində Azərbaycan memarlığının şah əsərlərindən olan İrəvan Sərdar sarayı da var. Təqdim olunan ekspozisiyada ölkəmizin muzey tarixində ilk dəfə olaraq süni intellekt vasitəsilə Sərdar sarayının Qacar üslubunda işlənmiş füsunkar interyeri fotoproyeksiya ilə canlandırılır. Təqdim olunan arxiv fotoları Dövlət Rus Muzeyi və Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyindən əldə edilib. Ekspozisiyada, həmçinin Azərbaycan dəzgah boyakarlığının banisi M.Q.İrəvaninin əsilləri Gürcüstan Dövlət İncəsənət Muzeyində saxlanılan saray üçün işlədiyi pannolarının surətləri və indiyə kimi işıq üzü görməyən divar rəsmlərinin eskizləri nümayiş olunur.
Sərgidə görkəmli Azərbaycan rəssamı Bəhruz Kəngərlinin erməni daşnaklarının törətdikləri vəhşiliklər nəticəsində yurd-yuvasından didərgin düşərək Naxçıvana sığınan insanları təsvir etdiyi "Qaçqınlar" silsiləsi təqdim edilir. Burada Səfəvilər dövründə İrəvanda zərb olunan qızıl, gümüş, mis sikkələr, həmçinin dövlətçilik atributlarından olan İrəvan xanlığına aid bayraqların surətləri, vaxtilə İrəvanın məşhur nəsillərindən olan ziyalıların evlərini bəzəmiş sənət nümunələri də yer alır. Əslən Qərbi Azərbaycandan olan Xalq rəssamı Hüseyn Əliyevin qrafika əsərləri və görkəmli xalçaçı-rəssam Kamil Əliyevin müəllifi olduğu xalçalar sərgidə nümayiş etdirilən eksponatlar sırasına daxildir.
Qeyd edək ki, sərgi fevralın 28-dək davam edəcək.
“Qərbi Azərbaycana qayıdış” festivalı...
Bu tədbirlərin sırasında keçən ilin noyabr ayının 23-də Naxçıvan şəhərində keçirilən “Qərbi Azərbaycana qayıdış” adlı festival və “Qərbi Azərbaycana qayıdışa gedən yol” adlı konqresin öz yeri var.
Naxçıvan Muxtar Respublikasında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Səlahiyyətli Nümayəndəliyi, Elm və Təhsil Nazirliyi, Naxçıvan Dövlət Universiteti və Qərbi Azərbaycan İcmasının birgə təşkilatçılığı ilə keçirilən festival-konqresin yadda qalan oldu.
Tədbirdə Qərbi Azərbaycana məxsus folklor nümunələrindən ibarət kompozisiya və videoçarx nümayiş etdirilib. Bütövlükdə bu, festivalda Qərbi Azərbaycan mədəniyyəti, İrəvan xanlığı, folkoru, etnorqfiyası, xəritəsi və sair geniş şəkildə təqdim edildi.
“Qərbi Azərbaycan xalçaları: tarixi naxış yaddaşımız” adlı sərgi...
Keçən ilin dekabrında Milli Xalça Muzeyində ilk dəfə olaraq “Qərbi Azərbaycan xalçaları: tarixi naxış yaddaşımız” adlı sərgi açıldı, bu ilin yanvarın 5-nə qədər davam edən sərgi Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyi çərçivəsində təşkil edilmişdi. Sərgi Mədəniyyət Nazirliyi, Milli Xalça Muzeyi və Qərbi Azərbaycan İcmasının birgə dəstəyi ilə ərsəyə gəlmişdi.
Məlum olduğu kimi, uzun illər Ermənistan tərəfindən Qərbi Azərbaycan xalçaları mənimsənilib və “erməni xalçaları” kimi təqdim edilib.
Qərbi Azərbaycanın Göyçə, Zəngəzur, Ağbaba, Pəmbək və Loru mahallarına aid rayon və kəndlərdə müxtəlif sənətkarlar tərəfindən toxunan 21 məşhur kompozisiyalı xalça və xalça məmulatı sərgidə nümayiş olunub.
Sərgidə nümayiş olunan xalçalar doğma yurdlarından məcburi deportasiya edilmiş soydaşlarımızın özləri ilə gətirdikləri, əziz, müqəddəs əşya kimi qoruduqları “Qasımuşağı”, “Ləmpə”, “Muğan”, “Qubadlı”, “Gəncə” və s. xalçalarıdır. Qadınlarımız Qərbi Azərbaycanda məşhur kompozisiyalar əsasında toxuduqları bu nümunələrdə klassik ənənələrə söykənərək zəngin naxış və kolorit həllindən bəhrələniblər. Eyni zamanda, toxuduqları xalçalara öz duyğu və hisslərini qatmaqla, həmçinin fərqli kolorit və məlumat xarakterli detalları ustalıqla verməklə onları özünəməxsus etməyi bacarıblar.
Sərgidə nümayiş olunan xalçalarla bağlı Azərbaycan və ingilis dillərində kataloq da çap olunub.
Onu da bildirim ki, barəsində danışdığımız tədbirlərin hər biri Ermənistanda böyük həyəcanla, narahatlıqla qarşılandı, hətta onlar bu tədbirlərə qara yaxmağa da çalışdılar. Amma əllərinə heç nə keçmədi, bu möhtəşəm tədbirlərdə Qərbi Azərbaycan mədəniyyəti layiqincə təbliğ edildi.
İradə SARIYEVA
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
