Dinsiz hay kilsəsinin məsləki, məramı, məqsədi...
XIX əsrdən etibarən bəşəriyyət üçün “Kommunizm kabusu” necə ictimai-siyasi fəlakət törətmişdirsə, artıq tarixi minilliklər və yüzilliklər dövründə “İbtidai insan-hay sürüsü” də eyni dərəcədə Dünyanın İnsan Cəmiyyəti üçün, ilk növbədə Türk-Müsəlman Coğrafiyası üçün ictimai-milli, siyasi-hərbi, etnodemoqrafik...ağrılı-acılı, sağalmaz bəlalar yaşatmaqdadır. Bu dəyişilməz şeytani-iblisanə hay toplumu fəaliyyətinin önündə və arxasında dindənkənar hay kilsəsi durur...
Şərqi Afrika dağlıq yaylasının, Həbəşistanın şimal-şərqindəki Tiqran əyalətindən dünyaya yayılan ibtidai insan-hay sürüsü və onları idarə edən hay kilsəsi barədə kifayət qədər yayılmış tarixi-coğrafi, yazılı-
salnamə... məlumatları bir daha sübut etmişdir ki, bu toplumun etnogenetik dəyişməzliyi mümükünsüzdür, çünki hər bir etnosun yarandığı coğrafi mühitin təsiri, eləcə də tarixi keçmişin irs-qan, genetik təməli həm də instikt və mistik prinsiplərdən asılı olduğu üçün dəyişilməz qalır.
Ayrıca götürdükdə, bu toplumun etnomilli irs identikliyini təhlil etmək üçün hay kilsəsinin fəaliyyəti və onun baş keşişlərinin milli-mənəvi göstəriciləri əsas götürülə bilər. Adicə bir nümunə kimi, 1956-cı ilin may ayının 12-də Moskva şəhərində SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri N.A.Bulqaninlə görüşən hayların baş keşişi-Katolikos I Vazgenin ona təqdim etdiyi 2 məktubun məzmunu ilə tanışılıq yuxarıdakı fikirlərimizi təsdiq edər. Həmin məktubları olduğu kimi oxucuların nəzərinə çatdıırıq. “Çox hörmətli Nikolay Aleksandroviç! Sizə müraciətdə ilk salamlamaqla, həm də Sizin timsalınızda Sovet Hökumətinə dərin minnətdarlıq hissini ifadə etmək istəyirəm. 30 sentyabr 1955-ci ildə Allahın mərhəməti və bütün inanclı erməni xalqının iradəsi ilə Erməni Müqəddəs Apostol Kilsəsində Ali İdarəetmə vəzifəsinə yiyələnməklə Biz yüksək məsuliyyətli və eyni zamanda, çətin vəzifəni əldə etdik. Qarşıya qoyulan vəzifələri uğurla yerinə yetirmək üçün ümidimiz Erməni Kilsəsi və inanclı rməni xalqının iradəsidir. Eyni zamanda biz həmişə sərbəst dini azadlıq prinsiplərinə sadiq qalan, ölkədə dini təşkilatlara, xüsusilə, Eçmiəzdinə mərhəmətlə yanaşan Sovet Hökumətinə Bizim ümidlərimizin həll olunmasına dayaq olacay qədər inanırıq.
Mövcud olduğu bütün dövrlərdə tarixi kerçəkliyə uyğun olaraq Erməni Kilsəsi xalq kütlələrinə yaxın olmuş və onların marağını güdmüşdür. Bir neçə əsr əvvəl dövlətçiliyini itirən Bizim xalq Kilsənin timsalında öz müdasfiəçisini tapmış və vətəndaş həyatlarında yeganə rəhbərini tapmışdır.
Xalqımızn bütün həyat sahələrində, eləcə də onun zəngin mədəniyyətinin qorunmasında Kilsə bu vəzifəni öz üzərinə götürmüşdür. Müasir dövrdə sovet quruluşu sayəsində tam azadlığa və dövlətçiliyə yiyələnən, ən yüksək mədəni və iqtisadi səviyyə kəsb edilməklə, Kilsə əsas fəaliyyətini, artıq başqa və təbii ki, əsas məqsəd kimi inanclı xalqın ruhani iradəsinin təşkili və idarəedilməsi işinə həsr etmişdir. Eyni zamanda, Sovet İttifaqı hüdudlarından kənarda Erməni Kilsəsi və Müqəddəs Ezmiəzdin ilə sıx bağlı olan, sayı erməni xalqının yarıdan çox hissəsi qədər olan soydaşlarımız yaşayır ki, onların da milli mənsubluğunu Kilsə institutunda ifadə olunur.
Bu baxımdan Erməni Kilsəsi və onun mərkəzi olan Eçmiəzdin qarşısında duran vəzifə xüsusi səciyyə daşıyır. Belə ki, ilk növbədə bu bir istiqamət üzrə-Kilsə tərəfindən xarici erməniçiliyi assimlyasiya və məhvolmadan, Ana Vətən və Eçmiəzdinlə ruhani-mədəni əlaqələtin qorunub saxlanılması əsas məqsəd kimi qarşıda durur. Mövcud olduğu bütün dövrlərdə Erməni Kilsəsi, xalqın yadelli işğalçılara və qəsbkarlara qarşı mübarizəsində azadlıq və müstəqilliyinin müdafiəçisi kimi çıxış etmişdir, orta əsrlərdə ərəblərlə, farslarla, monqollarla döyüşlərdə, eləcə də yeni tarixdə Osmanlı Türkiyəsi zülmünə və son dövrdə müqəddəs Vətən müharibəsində Hitler faşizminə qarşı müharibədə olduğu kimi.
Müasir dövrdə dünya xalqları yeni müharibə qızışdırıcılarına qarşı, uzun müddətli sülh naminə xalqların səfərbər edilməsində Erməni Kilsəsi ənənəvi prinsilərinə sadiq qalmaqla sədaqətli döyüşçü kimi bu müqəddəs mübarizədə öz qüvvələrini yenə də səfərbər etmişdir.
Çox hörmətli Nikolay Aleksandroviç!
İcazə verin, qaldırılan məsələlərin məqsədəmüvafiq həlli üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına inanmaqla Erməni Kilsəsi olaraq, icrasına sayğı ilə yanaşacağınız və müvafiq göstərişlər verəcəyinizə qəlbən inanaraq Sizin yüksək nəzərinizə aşağıdakı həlli vacib vəzifələri çatdırım:
1. Erməni Kilsəsi ilə bağlı həyatı vacib məsələlərin müzakirəsi və həlli məqsədi ilə ildə bir dəfə müqəddəs Eçmiəzdin Kilsəsində Erməni Kilsələrinin Yepiskoplarının Yığıncağının, hər beş ildən bir Milli-Kilsə Yığıncağının, növbəti yığıncağın 1957-ci ildə keçirilməsi;
2. Sovet Ermənistanında və xaricdə yaşayan ermənilərin qarşılıqlı əlaqələrinin gücləndirilməsi məqsədi ilə ədəbiyyat, incəsənət, elm sahələrində imkan və zəruri şəraitin yaradılması, bu sahələr üzrə nümayəndə heyətlərinin qarşılıqlı səfərlərinin təşkil edilməsi;
3. Sovet Ermənistanı nəşriyyatlarında hər il çoxlu sayda bədii ədəbiyyat, dərslik, dövri nəşr nümunələri çap edilir. Xaricdə yaşayan ermənilər onlardan yararlanmaq imkanına malik deyil, çünki təlabat çox olduğundan, hətta Ermənistanda da bu nüsxələr çatışmır. Sizdən xahiş edirik ki, Sovet Ermənistanına ayrılan kağız fondu artırılsın ki, çap edilən ədəbiyyatın bir hissəsin xaricə göndərilməsi mümkün olsun;
4. SSRİ Nazirlər Sovetinin keçmiş sədri, ruhu xoşluqla anılan İ.V.Stalinin 19 aprel 1945-ci il tarixli sərəncamına əsasən Eçmiəzdinə bir sıra üstün hüquqlar verilmişdir ki, ya Kilsənin ucbatından, ya da yerli hakimiyyət orqanlarının günahından aşağıdakılar hələ də yerinə yetirilməyib:
a) müqəddəs Eşmiəzdin məbədinin ərazisində yerləşən və ona məxsus bina qaytarılmayıb;
b) müqəddəs Eçmiəzdinə dini kitabların, jurnal və müvafiq ədəbiyyat nümunələrinin çapı üçün nəşriyyatın təşkili hələ də yerinə yetirilməyib.
Bu məsələlərin həlli üçün Sizin ciddi müdaxilənizə ehtiyac vardır. Binanın qısa müddətdə təcili azad edilməsinə həm də ona görə ehtiyac vardır ki, orda 40 ildir ki, hərbi hissə yerləşir. Eyni zamanda xahiş edirik ki, bina əsaslı təmir edilməklə müq. Eçmiəzdinə qaytarılsın və nəşriyyatın açılması məsələsi təcilli həll edilsin.
Nəşriyyatın texniki təchizatını xaricdə yaşayan ermənilərin köməkliyi ilə Katolikosluq öz üzərinə götürür.
5. Sizin yüksək nəzərinizə həm də çatdırırıq ki, Sovet İttifaqı ərazisində erməni əhalisinin çoxluq etdiyi rayonlarda yeni kilsələrin açılması aşağıdakı vacib amillərə görə zəruridir:
- Azərbaycan ərazisində 500 mindən çox erməni yaşadığı halda, yalnız iki kilsə var, Bakı və Kirovabad (Gəncə-Q.Y.) şəhərlərində. Dağlıq Qarabağda (DQMV nəzərdə tutulur-Q.Y.) yalnız 200 min erməni yaşadığına baxmayaraq ancaq bir kilsə var, vilayət mərkəzində yox, uzaq bir kənddə (Gəncəsər Alban məbədinə işarə edir-Q.Y.). Naxçıvan diyarının ermənilər yaşayan rayonlarında da erməni kilsəsi yoxdur.
Orta Asiyada da 100 minə qədər erməni olsa da, kilsəyə rast gəlinmir, Gürcüstanda 400 min erməni yaşasa da, cəmi dörd kilsə var, ikisi Tiflis şəhərində, ikisi ucqarlarda. Batumi və Suxumi şəhərlərində ermənilərin çoxluğuna baxmayaraq kilsə yoxdur.
Bütün bu faktlar Sovet Ermənistanına səfər edən yüksəkçinli xarici din və ictima xadimlərinə məlum olduğundan, onlarda ölkəmizdə kilsə işinin düzgün təşkil edilməməsi fikrinin formalaşmasına səbəb olan amildir.
Müq. Eçmiəzdin Katolikosluğuna Ermənistan rayonlarından, eləcə də Sovet İttifaqı vilayətlərindən inanclı ermənilərdən kilsələrin açılması müraciəti ilə bağlı çoxsaylı məktublar daxil olur. Bu məktublarda inanclı ermənilər narazılıqlarını bildirirlər ki, kilsələrin olmaması
zəruri dini mərasimlərin keçirilməsindən və dini-ruhani zənginlikdən mərhum olmuşlar.
6. Zaqafqaziyada və Şimali Qafqazda bizim xalqın tarixi keçmişi ilə bağlı çoxlu sayda erməni monastrları vardır ki, onlardan istifadəsiz olan üçünün Eçmiəzdinin ixtiyarına verilməsinı zəruri hesab edirik ki, müvafiq qaydada onları qoruya bilərik, onlara aiddir Azərbaycanda Gəncəsər, Ermənistanda Tatev, Rostov vilayətində Surb Xaç.
Çox hörmətli Nikolay Aleksandroviç!
Təqribən 200 ilə yaxındır ki, erməni xalqı öz taleyini rus xalqına bağlayıb. Milli azadlığımza, iqtisadi inkişaf və mədəni tərəqqiyə nail olmağımızda Rusiyaya borcluyuq. Bizə göstərilən yüksək diqqətdən istifadə edərək, i,cazə verin erməni olaraq, həm də Erməni Kilsəsinin Ali Başçısı kimi alovlu
salamı Sizə, mərhəmətli və böyük rus xalqına çatdırım.
Çoxhörmətli Nikalay Aleksandroviç Bulqanın, xoş arzularımızı sizə cansağlığı və işinizdə uğurlar arzulamaqla, çoxillik təcrübənizə əsasən bir daha köməkliyinizə arxayın olduğumu bildirirəm.
Ali Patriarx-Bütün Ermənilərin Katolikosu I Vazgen.
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
R.S. Artıq şərhə ehtiyac yoxdur... amma, ardı var...
R.S.S. Sovet İttifaqı Marşalı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, general-polkovnik N.A.Bülqanin (1895-1975) 1955-1958-ci illərdə SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri olmuşdur.
İbtidai insan-hay sürüsünün 130-cu Baş keşişi (“Bütün ermənilərin katolikosu”) Levon Abrami Balcyan
(1908-1994) bu vəzifəyə 30 centyabr 1955-ci ildə seçilib, “Ermənistan”ın Milli Qəhrəmanı olub....
Bu məktublar “Eçmiəzdin” jurnalının 1956-cı il may nömrəsində çap edilib, surətləri Mərkəzi Dövlət Tarixı Arxivində (İrəvan şəhərində) saxlanılır (f.409, op.1,d.5787, ll. 1-8).
(Yazının hazırlanması üçün həm də mənbə kimi Rusiya Federasiyasında yaşayan ermənilərin İttifaq mətbu-internet orqanı olan “Yerkamas” saytının 11 iyul 2024-cü il tarixli “Erməni Kilsəsi və Erməni məsələsi...” məqaləsindən istifadə olunub).
