“Müsahib Gəncəvinin Divanı” əsəri ilk dəfə olaraq oxuculara təqdim olunur
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun mərhum əməkdaşı Firəngiz Xəlilovanın dissertasiya mövzusu əsasında yazılmış, XVII əsr şairi, Qarabağ və Gəncənin bəylərbəyi Uğurli xan Mühasib Gəncəvinin (1634-1686) həyat və yaradıcılığını əks etdirən “Müsahib Gəncəvinin Divanı” əsəri ilk dəfə olaraq oxuculara təqdim olunur.
Firəngiz xanımın əsəri nəşr etdirməyə ömrü çatmasa da onun əməkdaşı olduğu fars əlyazmaları şöbəsinin müdiri f.e.d. Nəsib Göyüşovun (elmi redaktor) və şöbənin böyük elmi işçisi Hacı Rauf Şeyxzamanlının (redaktor) xeyirxahlığı, səyi və zəhməti nəticəsində dəyərli əsər işıq üzü görmüşdür. Yəqin ki, Firəngiz xanımın ruhu şad olmuş, nigarançılığı çəkilmişdir.
Kitaba yazdığı “Təqdimat”da Gəncənin tarix boyu elm, sənət və mədəniyyət mərkəzi olduğunu, burada böyük alimlərin, mütəfəkkirlərin, şairlərin yetişdiyini, lakin bu şəxsiyyətlərin tam və akademik şəkildə ictimaiyyətə təqdim edilmədiyini qeyd edən Nəsib Göyüşov son illərdə bu sahədə mühüm addımlar atıldığını da vurğulayır və Müsahib Gəncəviyə keçid alır. Fars dilində Divanının və ana dilimizdə dörd şeirinin bizə gəlib çatdığı bildirən müəllif Ziyadoğlu Qacar nəslindən olan Müsahib Gəncəvinin elm və ədəbiyyat aləminə tanıdılmasını alqışlayayır, Firəngiz xanımın zəhmətini yüksək dəyərləndirərək yazır: “O, böyük səy və zəhmətlə Müsahib Gəncəvi divanının üç əlyazma nüsxəsinin İnstituta gətirilməsinə nail olmuş, həmin nüsxələr üzərində ciddi araşdırma aparmış, topladığı çoxsaylı qaynaqlar və elmi kitablar əsasında Azərbaycan ədəbiyyat tarixinə adı düşməmiş bu şairin həyat və yaradıcılığını diqqətlə təhlil etmiş, ortaya qiymətli bir əsər qoymuşdur. Təəssüflər olsun ki, vaxtsız ölüm onun müdafiəsinə imkan verməmişdir. Ona görə də ondan yadigar qalan bu əsəri monoqrafiya şəklində elmi ictimaiyyətə təqdim etməyi özümüzə mənəvi borc hesab etdik. Əsəri nəşrə hazırlayarkən Firəngiz xanımın elmi arxivində qalan Müsahib Gəncəvinin divanından toplanmış şeir nümçunələrini də tənzimləyərək lazımi izahlarla monoqrafiyanın üçüncü fəslinin sonuna “Divanın bədiiyyat düzəni” adı altında ayrıca paraqraf kimi əlavə etdik ki, onun bu zəhməti işıq üzü görsün”.
Əsərin “Girş”ində Firəngiz Xəlilova bir sıra şairlərin adları sayır, onların həyat və yaradıcılığının araşdırıldığını, əsərlərinin və haqqında yazılmış əsərlərin nəşr olunduğunu qeyd etmiş, bir çoxlarının isə bədii irsinin tədqiqata cəlb olunmadığını, belə şairlərdən birinin Mühasib Gəncəvi olduğunu bildirərək, onunla bağlı bəzi mənbələrdə olan kiçik, yığcam məlumatları diqqətə çatdırmışdır. “Uğurlu xan Müsahib Gəncəvi kimi bir azərbaycanlı müəllifin həyat və yaradıcılığının araşdırılması, irsinin öyrənilməsi yeni hadisədir; şairin poetik irsini orijinal nümunələr əsasında dəyərləndirərək Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə əlavə etmək mühüm hadisə kimi qarşıda dayanır” yazan tədqiqatçı təhlilə cəlb etdiyi məqamları sıralamışdır.
Əsərin “Müsahib Gəncəvi: dövrü, mühiti və həyatı” adlı I fəslinin I bölümündə “Mühasib Gəncəvinin şəxsiyyəti və nəsil şəcərəsi” ni açıqlanır. Müəllif Cavad xanın da bu nəsildən olduğu xüsusi vurğulamış, onun dövründən bəhs açmış, elm və mədəniyyətin inkişafı ilə bağlı məqamları qeyd etmiş, həmin vaxtı Gəncənin çiçəkləndiyi dövr kimi qiymətləndirmişdir. Burada Qacarlardan bəh açan tədqiqatçı bir sıra tarixi məqamlara toxunmuş, Uğurlu xan Ziyadoğlu Qacarın II Şah Abbasın əmr ilə 1664-cü ildə doğma əmisi Mürtəzaqulu xanın vəfatından sonra qarabağ vilayətinə bəylərbəyi təyin edilməsini vurğulamışdır.
“Müsahib Gəncəvi qaynaqlar və araşdırmalarda” adlı II bölümdə tədqiqatçının təzkirələrdə, arxiv sənədlərində və kataloqlarda olan məlumatları diqqətlə izlədiyinin və şair haqqında olan araşdırmaları mütaliə etdiyinin şahidi oluruq.
III bölümdə “Müsahib Gəncəvinin müasirləri”ndən söz açan müəllif burada Sadiq bəy Sadiqi, Məhəmməd Əmani, Rüknəddin Məsud Məsihi, Saib Təbrizi Mirzə Məhəmməd Əli, Əlican Qövsi Təbrizi, Əbdürrəzzaq ibn Əli ibn Hüseyn Lahici, Mirzə Tahir Nəsrabadi İsfəhani, Uğurlu bəy İmamqulu xan oğlu, Müsahib Nayini kimi şairlərin həyat və yaradıcılığından bəhs etmişdir.
Əsərin II fəsli “Müsahib Gəncəvinin divanı” adlanır. Burada Azərbaycan mətnşünaslıq tarixinə bir nəzər yetirən Firəngiz Xəlilova Xətib Tərizi, A.Bakıxanov, M.F.Axundov, Əbdülqıni Nuxəvi, Hüseyn Əfəndi Qayıbov, Seyid Əzim Şirvani, F.Köçərli, S.Mümtaz kimi mətnşünasların adlarını qryd edib zəhmətlərini dəyərləndirmişdir.
II bölümdə “Müsahib Gəncəvi Divanının nüsxələri”ndən söz açan tədqiqatçı Məşhəd, Tiflis və Misir nüsxələrinin təsvirini vermiş, bəzi tekstoloji müqayisələr aparmışdır.
Əsərin “Müsahib Divanın təhlili” adlı III fəslində əvvəlcə anadilli şeirlərdən bəhs edilmiş, üç nisxədə olan dörd şeiri təhlilə çəkən müəllif “Klassik ənənəyə bağlılıq” adlı II bölümdə Müsahibin bəhrələndiyi şairlərin yaradıcılığına toxunmuş və müqayisələr aparmışdır. Ən çox Hafiz Şirazi yaradıcılığı ilə paralellər aparılmışdır. Görünür, Müsahib Gəncəvinin ən çox mütaliə etdiyi şair olmuşdur.
“Divanın əsas məzmun istiqamətləri” adlı III bölümdə “Ümumi motivlər”də I Şah Süleynaın mədhi, təbiət təsviri və Gəncənin vəsfi, Həzrəti-Əlinin (ə) mədhi, “Divanın əsas məzmun istiqamətləri”ndəürfani rəmzlərdən bəhs edilmişdir.
“Divanın bədiiyyat düzəni” adlanan IV bölümdə təşbih, istiarə, məcaz, kinayə, eyham, təlmih, hüsni-təlil, ləffü nəşr, təzad, tənasüb, ardıcıl sadalama kimi bədii vasitələrdən söz açılmış və şairin əsərlərindən nümunələr verilmişdir. Burada “Füzuli – Hafiz” ənənəvi motivləri də araşdırılmış nümunələr verilmişdir.
Sonda azərbaycanca, rusca, türkcə, farsca, ərəbcə zəngin ədəbiyyat siyahısı təqdim edilmişdir.
Firəngiz Xəlilovanın qələmə aldığı bu əsər həqiqətən həm yeniliyi cəhətdən, həm də klassik ədəbiyyatın öyrənilməsi baxımından dəyərlidir. Əsərdən tədqiqatçılar, doktorantlar, tələbələr, habelə klassik poeziya həvəskarları istifadə edə bilərlər.
Firəngiz xanıma Allahdan rəhmət diləyir, Nəsib Göyüşova və Hacı Rauf Şeyxzamanlıya da xeyirxah əməllərinə, çəkdikləri zəhmətə görə təşəkkürümüzü bildiririk.
SONA XƏYAL
