Dünyaya seçki öyrədən Avropanın özünə necə parlament seçdiyini bilirsiz...
Avropa Parlamentinə seçkilərdə qalib gələn partiyalar fraksiyaların yaradılması ilə bağlı danışıqlara başlayıb. Avropa İttifaqının qanunverici orqanında təkcə güc balansı deyil, həm də qurumun idarəetmə strukturlarına kimin rəhbərlik edəcəyi onların nəticəsindən asılıdır.
Tezliklə Avropa Komissiyasına təkrar seçkilər gəlir. Bu arada Avropa Parlamentinə seçkilərin nəticələri populistlərin və avroskeptiklərin mövqelərinin gücləndiyini göstərdi.
Ümumavropanın ilk üç aparıcı partiyası dəyişməz qalıb. Qalib bütün Avropada sağ mərkəzçi və Xristian Demokrat qüvvələri birləşdirən Avropa Xalq Partiyası oldu. O, 720 mandatdan 185-ni ala bilib. İkinci yerdə Sosialistlərin və Demokratların Mütərəqqi Alyansı dayanır: 137 mandat. Liberalların mövqeyi zəifləyib. Onların “Yeniləşən Avropa” fraksiyası 102 mandat əvəzinə bu dəfə 80 mandata yiyələnə bilib. Bu arada onu da qeyd edək ki, Avropa Parlamenti Avropa İttifaqı ölkələrində birbaşa ümumi səsvermə yolu ilə hər beş ildən bir seçilir. 1979-cu ilə qədər isə hər bir dövlət üçün müəyyən edilmiş kvotaya uyğun olaraq milli parlamentlərdən deputatların verilməsi yolu ilə formalaşırdı. Amma həmin vaxtdan bu qayda dəyişdi. Avropa Parlamentinə seçkilər dünyanın ən böyük transmilli seçkiləri hesab edilir, lakin əslində Avropa İttifaqının 27 ölkəsinin hər biri öz seçkilərini təşkil edir. Avropa İttifaqı ölkələrinin riayət etməli olduğu ümumi qaydalar bunlardır: Avropa Parlamentinin üzvləri hər bir Avropa İttifaqı dövlətində proporsional sistem üzrə seçilir; seçkilər cümə axşamından bazar gününə qədər keçirilir; Birliyin başqa ölkəsində yaşayan Aİ vətəndaşları səs verə və seçilə bilər; hər bir Aİ vətəndaşı yalnız bir dəfə səs verə bilər. Ancaq vahid səsvermə proseduru yoxdur: o, həm açıq, həm də qapalı siyahılar üzrə keçirilə bilər. 2011-ci ilə qədər seçkili partiyalar üçün 5 faizlik hədd var idi, lakin o ləğv edildi. Hər bir ölkədə seçicilər milli partiyalara səs verir və onların namizədləri daha sonra Avropa fraksiyalarına təyin olunur. Bir qayda olaraq, milli partiyalar oxşar maraqları müdafiə edən Avropa fraksiyasını dəstəkləyir. Avropa İttifaqına üzv olan ölkələrin əksəriyyətində 18 yaşdan yuxarı vətəndaşların səsvermə hüququ var. Bununla belə, son illərdə bir neçə üzv ölkə seçici fəallığını artırmaq üçün baryeri aşağı salıb. İndi Yunanıstanda 17 yaşdan yuxarı, Belçika, Almaniya, Malta və Avstriyada 16 yaşına çatmış seçicilər səs verə bilər. Bir sıra ölkələrdə (Belçika, Yunanıstan, Kipr, Lüksemburq) Avropa Parlamentinə seçkilərdə səsvermə məcburidir. Bundan başqa, Avropa İttifaqına üzv ölkələrdə Avropa Parlamentinə seçkilər fərqli vaxtlarda keçirilir. Məsələn, Hollandiyada səsvermə iyunun 6-da, İrlandiyada iyunun 7-də keçirilib. Latviya, Malta və Slovakiya vətəndaşları iyunun 8-də, qalan ölkələr isə iyunun 9-da səs veriblər. Bəzi ölkələr iki gün ardıcıl olaraq səsverməyə icazə verir. Məsələn, çexlər iyunun 7-də və 8-də, italyanlar isə 8-də və 9-da seçkilərdə iştirak edə bilərlər.
Bir qayda olaraq, hər seçkidən əvvəl deputatların sayı yenidən müəyyən edilir, lakin onların ümumi sayı 750-dən çox ola bilməz. Avropa Parlamentinə hazırkı seçkilər “Brexit”dən sonra ilk seçkilər oldu. Britaniya Aİ-dən çıxdıqdan sonra Avropa Parlamentinin sayı 705-ə endirildi, lakin 2023-cü ilin sentyabrında hakimiyyət demoqrafik dəyişiklikləri nəzərə alaraq onları 11 ölkə arasında bölüşdürərək daha 15 yer əlavə etmək qərarına gəldi. Nəticədə bu il 720 deputat seçildi. Hər ölkədən deputatların sayı əhalinin sayına mütənasib hesablanan, lakin altıdan az olmayan və 96-dan çox olmayan kvota ilə müəyyən edilir. Hazırda ən çox deputat Almaniyada, ən az deputat isə Kipr, Lüksemburq və Maltadadır. Avropa Parlamentinə seçilmiş milli partiyaların nümayəndələri onun fraksiyaları arasında bölüşdürülür. Fraksiya ən azı dörd Aİ ölkəsindən ən azı 23 deputatdan ibarətdir. Avropa partiyaları, milli partiyalardan fərqli olaraq, bütün birlik səviyyəsində fəaliyyət göstərir və onun təsisatlarının işində iştirak edirlər. Onlar adətən fərdlərdən çox milli partiyalardan ibarətdir. Avropa partiyalarının Avropa Parlamentinə seçkilər zamanı təşviqat aparmaq və orada fraksiyalar yaratmaq müstəsna hüququ var. Fraksiyalar müxtəlif partiya mənsubiyyətindən olan deputatların birləşməsinə açıqdır, lakin ənənəvi olaraq bu seçim ideologiyaların oxşarlığı ilə müəyyən edilir. Avropa partiyalarının qeydiyyatı və onların fəaliyyətinə nəzarət Aİ-nin xüsusi orqanı tərəfindən həyata keçirilir. Avropa tərəflərindən gəlirləri və xərcləri haqqında illik hesabatlar dərc etmələri, həmçinin ianələri 500 avrodan çox olan donorların siyahısını təqdim etmələri tələb olunur. Əgər onlar anonimdirsə, ildə 12.000 avrodan artıqdırsa və ya hökumətin nəzarətində olan şirkətlər tərəfindən təmin edilirsə, onlara ianə qəbul etmək qadağandır. Lissabon müqaviləsinə əsasən, Avropa Parlamentinə seçkilərdə qalib gələn Avropa partiyası Avropa Komissiyasının sədri vəzifəsinə öz namizədini Avropa ittifaqı Şurasına təklif etmək hüququna malikdir. Avropa Parlamentinin deputatları seçkilərdən sonra ilk plenar iclasda (iyunun 16-dan 19-dək keçiriləcək) avropalı deputatlar Avropa İttifaqının prezidentini (səlahiyyət müddəti - iki il yarım) seçəcəklər. Həmin iclasda Avropa Parlamentinin işinin inzibati və maliyyə məsələlərinə nəzarət edən Avropa Parlamentinin 14 vitse-prezidenti və beş kvestor seçiləcək. Sentyabrda Avropa Parlamenti Avropa Komissiyasının rəhbəri vəzifəsinə namizədlə bağlı qərar verməli olacaq. Avropa partiyaları və onların koalisiyaları seçkiqabağı konqreslərdə Aİ-də əsas vəzifələrə öz namizədlərini irəli sürürlər. Seçkilərdən sonra Aİ Şurası səsvermənin nəticələrini nəzərə alaraq, səs çoxluğu ilə Avropa Komissiyasının rəhbəri vəzifəsinə vahid namizəd təklif edir. Bundan sonra onun namizədliyi avropalı parlamentarilərin səs çoxluğu ilə təsdiqlənməlidir. Avropa Komissiyasının rəhbərinin təsdiqindən sonra Avropa Parlamenti bütün qurumun yeni tərkibini müəyyən etməlidir, yəni 27 komissarı təsdiqləməlidir. Avropanın müdafiə üzrə komissarının bu il onlara qoşulacağı gözlənilir. Budəfəki Avropa Parlamentinə seçkilərin qəribəlikləri arasında azadlıqdan məhrum edilmiş iki siyasətçinin Avropa Parlamentinin deputatı olması da var. Albaniyada yerli seçkilər zamanı seçicilərə rüşvət vermək ittihamı ilə dəmir barmaqlıqlar arxasında qalan alban yunanı Dionysios Alfred Beleri Yunanıstanın baş naziri Kiriakos Mitsotakisin partiyasının tərkibində Avropa Parlamentinə daxil olub. İtaliyalı İlaria Salis isə Macarıstanda ev dustaqlığında olarkən Avropa Parlamentinin deputatı seçilib. O, yerli ifrat sağçı fəallara hücum etməkdə ittiham olunur.
Tahir TAĞIYEV
