Zəngəzur dəhlizinin açılması qlobal tələbə çevrildi...
Cari il ərzində Zəngəzur dəhlizinin açıla biləcəyi ilə bağlı verilən proqnozların sayı artmaqda davam edir. Belə görünür ki, dəhlizin açılmasında Azərbaycanın istəyinə uyğun olaraq Kalininqrad modelindən istifadə olunacaq.
Əslində, bu modelin tətbiqində Avropa da maraqlıdır. Hər halda, Litvanın İrəvandakı səfiri Andrius Pulokasın dedikləri də bunu təsdiq edir.
O qeyd edir ki, Azərbaycan və Ermənistan arasında kommunikasiyaların açılması məsələsində Kalininqrad modelinin tətbiqi münasibdir. Pulokas ermənilərin Zəngəzur dəhlizinin açılmasından sonra müharibə narahatlığına da cavab verib. Səfir bildirib ki, Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsi kontekstində belə materik Rusiya və Kalininqrad vilayətinin sakinləri Litva ərazisindən rahat keçirlər. Xatırladaq ki, daha öncə Azərbaycan prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyev Almaniyanın “Berliner Zeitung” qəzetinə müsahibəsində Ermənistandan keçməklə Naxçıvan Muxtar Respublikasını Azərbaycanın əsas ərazisi ilə birləşdirə biləcək yola aid maraqlı açıqlamalar verib. O bildirib ki, Azərbaycan malların gömrük və sərhəd nəzarətindən yalnız Naxçıvana daşındığı zaman azad edilməsini gözləyir: “Ancaq mallar Azərbaycandan üçüncü ölkəyə daşındıqda, təbii ki, gömrük və sərhəd nəzarəti Ermənistan tərəfindən təmin olunacaq”. Bununla yanaşı, prezidentin köməkçisi Kalininqrad modelindən də danışıb: “Azərbaycan asanlaşdırılmış keçidin təmin olunmasını gözləyirdi və biz Kalininqrad kimi modelləri nəzərdən keçirməyə hazırıq”. Kalininqrad modelini hələ 2021-ci ildə beynəlxalq siyasət və hüquq üzrə israilli mütəxəssis Mixail Finkel təklif etmişdi. SSRİ dağılandan sonra, digər respublikalar kimi, Litva da müstəqillik qazanıb və Rusiyanın eksklavı olan Kalininqrad ölkənin əsas hissəsi ilə əlaqəni itirmiş olub. Litva ilə Rusiya arasında sərhədlərlə bağlı saziş hələ 1997-ci ildə imzalansa da, Duma bu sazişi ratifikasiya etməmişdi. Rusiya yalnız Kalininqrad vilayətinə tranzit yüklərin keçməsi ilə bağlı razılaşma əldə olunandan sonra həmin sazişi ratifikasiya etdi. Bununla da Litva öz ərazisindən vizasız tranzitə razılaşıb. Hazırda Zəngəzur dəhlizinin açılması, əslində, artıq nəinki regional, həm də qlobal xarakter daşıyır. Çünki Zəngəzur dəhlizinin açılmasında təkcə region ölkələri maraqlı deyil. Avropa da bu layihədən ciddi dividend əldə edəcək. Qeyd edək ki, 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi və 2023-cü ildə birgünlük antiterror əməliyyatları nəticəsində Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü və suverenliyini tam təmin etməsi Zəngəzur dəhlizi məsələsinə də töhfə oldu. Zəngəzur dəhlizinin açılmasına mane olan əsas məqam Ermənistanın destruktiv mövqeyi idi. Amma son zamanlar, xüsusilə Bakı ilə İrəvan arasında münasibətlərin normallaşması fonunda qarşı tərəfin ritorikasında yumşalmalar var. Bu isə özünü həm də Zəngəzur dəhlizinin açılmasında göstərə bilər.
Bundan əlavə, Avropa, eləcə də Çin və Rusiya da dəhlizin açılmasında maraqlı tərəf kimi çıxış edir. Məsələyə bu fonda nəzər salan “Foreign Affairs” jurnalı yazır: “Qarabağı tərk etməklə Rusiya Azərbaycana triumf verdi. Bununla da Azərbaycan hərbçiləri çoxdan mübahisə mövzusu olan ərazi üzərində məhdudiyyətsiz nəzarət əldə etdilər. Sülhməramlıların Qarabağı tərk etməsindən sonra bir çox müşahidəçilər Bakı ilə Moskva arasında gizli razılığın olduğunu güman edirdilər. Bununla belə, iki ölkənin liderləri arasındakı xoş münasibət hazırkı əlaqələrə geniş imkan yaradıb. Sülhməramlıların bu yaz çıxarılması Bakı ilə Moskva arasında razılığın əsas komponenti kimi görünür. Sülhməramlıların getməsindən cəmi 5 gün sonra Əliyev Moskvaya səfər edib, iki ölkə arasında əlaqələrin genişlənməsini müzakirə etdi. Moskva üçün bütün bunlar Qərblə Ukrayna müharibəsi fonunda yeni ticarət marşrutlarının yaradılması yarışının tərkib hissəsidir. Müharibənin başlanmasından sonra Qərb hökumətləri və şirkətləri Orta Dəhlizi modernləşdirməyə cəhd edirlər”. Jurnal qeyd edir ki, Azərbaycan öz coğrafi mövqeyi sayəsində tərəflər arasındakı rəqabətdən qazanc əldə edə bilib. Məqalədə, həmçinin, Rusiyanın Cənubi Qafqazda İranla nəqliyyat əlaqələrinin bərpasında maraqlı olduğu bildirilib. Bunun isə İkinci Dünya müharibəsi zamanı ABŞ-ın SSRİ-yə yardım üçün istifadə etdiyi əsas xəttin yenidən bərpa olunması anlamına gəldiyi vurğulanıb. “Foreign Affairs” bu baxımdan Zəngəzur dəhlizinin də Moskva üçün önəm kəsb etdiyini yazıb: “Hələ 2020-ci ilin noyabrında Putin, Əliyev və Paşinyan üçtərəfli bəyanatı imzalayanda ruslar düşünürdülər ki, onların bu marşrutun açılması ilə bağlı razılığı var. Bəyanata regiondakı bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin bərpası daxil idi və orada, xüsusilə Naxçıvana Ermənistan üzərindən marşruta xatırlatma edilirdi. Üstəlik, burada deyilirdi ki, marşrut üzərində nəzarət Rusiya Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin əlində olacaq. Lakin o vaxtdan dəhliz bağlıdır, çünki Ermənistan və Azərbaycan istismarla bağlı razılaşa bilməyiblər. Lakin Rusiya hələ də israr edir ki, nəzarəti onun təhlükəsizlik qüvvələri həyata keçirməlidir. Beləliklə, yeni dəhlizin açılması Azərbaycanla Rusiya arasındakı yeni razılaşmanın əsasını təşkil edə bilər. Yəni bunun qarşılığında Rusiya qoşunlarını Qarabağdan çıxarır, əvəzində Azərbaycan Rusiyanın Ermənistanın cənubundan gedən yola nəzarətinə razılaşa bilər. Əgər plan reallaşsa, bu, Azərbaycanla Rusiyanın Ermənistanın cənub sərhədlərinə koordinasiyalı nəzarət etməsi anlamına gələcək. Bu da Ermənistan, eləcə də Qərb üçün kabuslu yuxudur”. O da vurğulanır ki, əgər bu ehtimal reallaşsa, ABŞ və Qərb Rusiyanın İranla avtomobil və dəmiryolu yaratmaq işində böyük addım atdığını görəcək. Məqalədə, həmçinin, Rusiyanın heç bir keçmiş müttəfiqinin Moskvadan Ermənistan kimi uzaqlaşmadığı qeyd olunub. Lakin Moskvanın Ermənistanda təsirinin zəifləməsi qarşılığında regionda heç bir gücün Qərbin Rusiyanı əvəz etməsində maraqlı olmadığı vurğulanıb. Digər tərəfdən, Paşinyan Qərbə inteqrasiya yolunu seçsə də, məqalə müəllifləri İrəvan üçün bir neçə risqin qaldığını deyirlər. Bunların sırasında əsas kimi isə Rusiyadan iqtisadi asılılıq, Azərbaycanla Zəngəzur dəhlizi uğrunda toqquşma, eləcə də daxili qüvvələrin xarici dəstəklə Paşinyanı devirmə ehtimalları göstərilir: “Bu təhdidlər diplomatiya ilə paralel gedir. Azərbaycan Ermənistanla sülh müqaviləsinin əldə olunması və münasibətlərin normallaşdırılması üçün ikitərəfli danışıqlar aparmağa davam edir. İki tarixi düşmənin müharibədən qaça biləcəkləri isə, daha çox, Qərb güclərinin Ukraynadakı öhdəliklərinə baxmayaraq, burada da konfliktin nizamlanması üçün siyasi və maliyyə resurslarını yatırmağa nə qədər hazır olmalarından asılı olacaq”.
Nahid SALAYEV
