Xəzərdə daha qorxulu vəziyyət yarana bilər - günahkar Rusiyadır...
1990-cı illərin ortalarından bəri Xəzər dənizinin səviyyəsi iki metrdən çox aşağı düşüb. Bu barədə Rusiyanın Balıqçılıq üzrə Federal Agentliyinin rəhbərinin müavini Vasili Sokolov məlumat verib. O qeyd edib ki, bu müddət ərzində dəniz demək olar 2,4 metr dayazlaşıb.
Eyni zamanda, sahil xətti və su bioloji resursları çox böyük xarici təsirlərlə üzləşməyə davam edir. Nəticədə bəzi növlərin populyasiyaları yox ola bilər: “Rusiya yaxın gələcəkdə Volqanın axınının tənzimlənməsi məsələsini həll etməzsə, həm Xəzər suitilərinin sayı ilə, həm də daha kütləvi və heç də az əhəmiyyətli olmayan kilkə kimi növlərlə bağlı problemlərlə üzləşə bilərik”.
Bir daha xatırladaq ki, Xəzər dənizi beş ölkənin - Rusiya, Azərbaycan, Qazaxıstan, İran və Türkmənistan sahillərini əhatə edən ən böyük su obyektidir. Bu gün o, mütəmadi olaraq çirklənmə və iqlim dəyişikliklərindən əziyyət çəkir. Buna görə də dəniz heyvanları həlak olur, bir çoxu yox olma təhlükə altındadır. Xəzər suitləri də risk zonasındadır. Mütəxəssislər onların tamamilə yox olacağını proqnozlaşdırırlar. Belə ki, 1990-cı ildən 2012-ci ilə qədər populyasiyanın sayı 1,2 milyondan 274 minə qədər azalıb. Xəzərin sahillərində vaxtaşırı heyvanların kütləvi ölümü qeydə alınır. Rusiyanın Təbiət Nazirliyi Xəzər suitilərinin statusunun sayı azalmaqda olandan nəsli kəsilməkdə olana dəyişdirilməsini təklif edir. Qeyd edək ki, bu payızda Maxaçkalada Xəzər suitilərinə həsr olunmuş konfrans keçiriləcək. Tədbir beş Xəzəryanı ölkələrin nümayəndələrini bir araya gətirəcək. Onu da qeyd edək ki, Xəzər dənizində suyun səviyyəsi 2006-cı ildən azalmağa başlayıb. Havanın temperaturunun artması, yağıntıların və çayların axınının azalması Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsində əsas rol oynayır. Digər tərəfdən dənizin suyunun bir hissəsi Türkmənistan ərazisində yerləşən Qara-Boğaz-Göl körfəzinə axıdılır. Körfəzdə suyun buxarlanması daha çoxdur. Son illərdə havanın quraq keçməsi suyun dəniz səthindən illik yağıntının miqdarından çox buxarlanmasına səbəb olur. Xəzər dənizinə su axını da azalıb. Dənizə 130-a yaxın çay axır, onlardan ən böyüyü Volqa və Uraldır ki, dənizə illik axının əsas hissəsini təmin edir. Volqa çayının illik axını 2021 və 2022-ci illərdə orta uzunmüddətli göstəricidən xeyli aşağı olub. 250 kubkilometrə qarşı müvafiq olaraq cəmi 216 və 215 kubkilometr təşkil edib. 2023-cü ildə bu göstərici daha da aşağı düşüb. Xatırladaq ki, Xəzər dənizinə suyun 80 faizi Volqa çayı ilə gəlir. Amma indi Volqa çayı əvvəlki qədər dənizə su gətirmir. Məslə həm də budur ki, Xəzərə ən çox su gətirən Volqa çayının üzərində bəndlər tikilib. Hər il həmin bəndlərdən 25-30 kubkilometr su götürülür ki, bu da Xəzərin səviyyəsinin ildə 8-9 santimetr aşağı düşməsinə bərabərdir. Uralın yuxarı axarında 300-ə yaxın, Volqada isə 11 su anbarı var. Bu anbarlar doldurulması sonda Xəzərə ciddi problem yaradır. Ümumiyyətlə, Xəzər dənizinin dayazlaşmasına ən çox ona axan çaylardan gələn suyun həcminin azalması təsir edir. Bundan başqa, Xəzərə tökülən digər çayların, Kürün, Terekin, Ural çaylarının da səviyyəsi düşüb.
Qeyd edək ki, ötən ay “Azərkosmos” peyk görüntüləri ilə ölkənin ən böyük çayı olan Kür çayının monitorinqi ilə bağlı maraqlı nəticələr açıqlayıb. Həmin görüntülərin təhlili göstərir ki, 2020-ci ildə Kürün Salyan şəhəri yaxınlığından keçən hissəsində çayın orta eni 101 metr idisə, 2023-cü ilin eyni dövründə bu göstərici 93 metrə enib. Deməli, üç il ərzində Kürün orta eni 8 metr azalıb. Müşahidə aparılan dövrdə Kürün eninin ən az olduğu dövr 2021-ci ilin fevralı olub. Həmin vaxt Kür çayının Salyan şəhəri yaxınlığından keçən hissəsində orta en göstəricisi 68 metrə qədər geriləyib. Başqa sözlə, 2020-ci illə müqayisədə 33 metr azalıb. “Azərkosmos”un Kür çayında apardığı bir digər araşdırma çaya dəniz suyunun qarışması ilə bağlıdır. Son illərin bilgilərinə görə, Kür çayında suyun səviyyəsinin hədsiz dərəcədə aşağı düşməsi nəticəsində Xəzər dənizinin suyu Kürə qarışıb. Bu ekoloji hadisə Kürün Xəzərə töküldüyü yerdə - çayın mənsəbində hələ də gözə çarpır. Bütün bunlar Xəzərə üçün də fəasdlar yaradır. Xatırladaq ki, “Azərkosmos” peyk görüntülərinə dayanaraq Xəzər dənizində suyun səviyyə dəyişikliklərini də araşdırıb. Bu məqsədlə 1993 və 2023-cü illərə aid peyk görüntülərindən istifadə edilib. 30 illik optik peyk görüntülərinin müqayisəsi göstərir ki, bu müddət ərzində sahil xəttinin müxtəlif yerlərində 500 kvadratkilometr ərazidə dəniz suyu çəkilib. Suyun səviyyəsində ən çox dəyişikliklər Qızılağac qoruğunda, Kür çayının mənsəbində, Giləzi dilimi, Pirallahı və Çilov adaları istiqamətlərində baş verib. Son 30 ildə Xəzərdə suyun səviyyəsi 2 metr enib, bunun da 1.5 metri son beş ildə baş verib. Hesablamalara əsasən müəyyən edilib ki, bu müddətdə Qızılağac qoruğunda su hövzələrinin 40 faizi, bataqlıqlarınsa 52 faizi itirilib. Qeyd edək ki, dənizin səviyyəsinin aşağı düşməsi isə onun Qazaxıstan sahillərində daha aydın nəzərə çarpır. Çünki Xəzər dənizinin Qazaxıstan hissəsi ən dayazdır, ona görə də nəticələrini ilk növbədə burada göstərir.
Ramil QULİYEV
