Saatlıq minimum əməkhaqqı ətrafında müzakirələr qızışır...
Son günlərin xüsusi diqqət çəkən mövzularından biri də Azərbaycanda aylıq minimum əməkhaqqının saatlıq minimum əməkhaqqı ilə əvəzlənə biləcəyidir. Qeyd edək ki, sözügedən məsələ Dünya Bankı Qrupunun “Business Ready” hesabatının “İşçi qüvvəsi” indikatoru ilə bağlı müvafiq sahədə təkmilləşmələrin və kommunikasiyanın həyata keçirilməsinə dair 2024-cü il üzrə yol xəritəsində öz əksini tapıb.
Artıq Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinə bu il iyulun 1-dək aylıq minimum əməkhaqqının saatlıq minimum əməkhaqqı ilə əvəz edilməsi ilə bağlı təklifləri hazırlaması və aidiyyəti üzrə təqdim etməsi də tövsiyə olunub.
Digər məumata əsasən, ölkədə minimum əməkhaqqının artırılması ilə bağlı təkliflər hazırlanır. Bu, “Biznes mühiti və beynəlxalq reytinqlər üzrə Komissiyanın “Əmək bazarı” işçi qrupunun 2024-cü il üzrə Fəaliyyət Planı”nda öz əksini tapıb. Qeyd edək ki, hazırda Azərbaycanda minimum əməkhaqqı ayda 345 manatdır. Əmək Məcəlləsinə görə, işəgötürənlərin qanunla müəyyənləşdirilən minimum maaş məbləğindən az əməkhaqqı verməsi qanunsuzdur. İşçilərin əməkhaqqı məbləğinin hər hansı şəkildə azaldılması və onlara dövlətin müəyyən etdiyi minimum əməkhaqqı miqdarından az əməkhaqqı verilməsi qanunla qadağandır və bu, inzibati məsuliyyət doğurur. İnzibati Xətalar Məcəlləsinə görə, minimum əməkhaqqı tələbinə riayət edilməsə, işəgötürən 1000 manatdan 1500 manatadək cərimə ödəməlidir. Bu baxımdan bəzən olur ki, şirkətlər minimum maaşdakı artımdan yayınmaq və sosial ödənişləri azaltmaq üçün işçi ilə əmək müqaviləsi bağlayarkən, natamam iş vaxtı seçməklə minimum əməkhaqqı tələbindən yan keçməyə çalışır. Bu isə qanunvericilikdəki boşluqların və monitorinqin düzgün aparılmamasının göstəricisi sayıla bilər. Bu fonda “Azadlıq” radiosunun məlumatına əsasən, hökumət minimum əməkhaqqı sistemi ilə bağlı aylıq mexanizmi saatlıq mexanizmlə dəyişərsə, minimum əməkhaqqından yayınmaq hallarının önü kəsilər. Məsələnin gündəmə gəlmə ehtimallarından biri, bəlkə də birincisi bu ola bilər. Azərbaycanda işəgötürənlərin minimum vergilərdən yayınması halları da var. Bəzi hallarda sahibkarlar işçilərə əmək haqlarının kiçik bir hissəsini rəsmi əməkhaqqı şəklində, qalanını da nağd şəkildə verir. Minimum əməkhaqqından daha az maaş verilməsi hallarına da rast gəlinir. Bu baxımdan, ölkədə minimum hədlərə əməl edilməməsinin əsas səbəblərindən biri sahibkarların vergi sistemini bəyənməməsidir. Bu hal davam etdikcə, mexanizm dəyişikliyinin əsaslı keyfiyyət dəyişikliyi doğurması ehtimalı aşağıdır. Belə problemin aradan qaldırılması üçün ölkədə biznesə təsir göstərən qərarların qəbulunda iştirakçılıq artırılmalı, biznes mühitində rəqabət imkanları genişləndirilməlidir. O da bəllidir ki, Azərbaycanda minimum maaşın müəyyənləşdirilməsində də iştirakçılıq təmin edilmir. Müxtəlif ölkələrin təcrübəsində minimum əməkhaqqı təyin edilərkən, komissiyalar yaradılır və onun tərkibinə həm hökumətin, həm sahibkarlar ittifaqlarının, həm də həmkarlar birliyinin təmsilçiləri daxil edilir. Bir qrup ölkələrdə isə minimum əməkhaqqı parlament müzakirələri nəticəsində müəyyənləşdirilir. Ancaq Azərbaycanda bu məbləğ yalnız prezidentin qərarı ilə təsdiqlənir. Azərbaycanda minimum əməkhaqqı sisteminin səmərə yetərsizliyinin əsas səbəblərindən biri onun aylıq olaraq müəyyənləşdirilməsi ilə deyil, minimum əməkhaqqının məbləği ilə bağlıdır. Müvafiq qanuna görə, minimum əməkhaqqı ixtisassız əməyə və xidmətə görə aylıq əməkhaqqının ən aşağı səviyyəsini müəyyənləşdirən sosial normativdir.
Minimum əməkhaqqının effektiv sosial siyasət aləti kimi çıxış edə bilməsinin başlıca şərtlərindən biri bu məbləğin əhalinin gerçək minimum ehtiyaclarına yetməsidir. 2012-ci ildə qəbul edilən və 2020-ci ilədək hökümətin sosial-iqtisadi hədəflərinin əks olunduğu “Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış İnkişaf Konsepsiyası” adlı sənəddə bildirilirdi ki, hökumətin 2020-ci ildəki hədəflərindən biri Azərbaycanda minimum maaşı orta aylıq əməkhaqqının 60 faizinə çatdırmaqdır. Ancaq rəsmi rəqəmlər göstərir ki, hökümət bu hədəfini gerçəkləşdirə bilməyib. Hazırda ölkədə orta aylıq əməkhaqqı 947 manat, minimum əməkhaqqı isə 345 manatdır. Başqa sözlə, ölkədə minimum maaş orta aylıq maaşın 36 faizidir. Amma vəziyyət dəyişə bilr. Minimum əməkhaqqı mexanizminin işləkliyi baxımından daha bir vacib amil bu mexanizmin nə qədər şəxsi əhatə etməsi ilə bağlıdır. Hazırda Azərbaycanda iqtisadi fəal əhalinin sayı təxminən 5.3 milyon nəfərə yaxındır. Minimum əməkhaqqı alanların sayı isə təxminən 600 min nəfərdir. Deməli, minimum maaşın artımı iqtisadi fəal əhalinin cəmi 11 faizinin gəlirinə təsir göstərə bilir. Bu göstəricinin aşağı olmasının əsas səbəbi Azərbaycanda muzdlu işçilərin say azlığı ilə bağlıdır. İndi Azərbaycanda 1 milyon 700 min nəfər muzdlu işçi var. Başqa sözlə, rəsmi əmək müqaviləsi ilə çalışanlar iqtisadi fəal əhalinin cəmi üçdə biri qədərdir. Azərbaycanda muzdlu işçilərin say azlığının əsas iki səbəbi var. Bunlardan birincisi iş yeri sayının yetərsizliyi, ikincisi isə əmək müqaviləsi olmadan çalışanların say çoxluğu. Bu üzdən, ölkədə minimum əməkhaqqı mexanizminin effektivliyinin artması üçün yeni iş yerlərinin sayı artırılmalı və qeyri-rəsmi əmək münasibətləri aradan qaldırılmalıdır. Minimum əməkhaqqı mexanizminin saatlıq formada hesablanması burada rol oynaya bilər. Bu təcrübə bir çox Avropa ölkəsində geniş tətbiq olunur. Eyni zamanda, qanunvericilik sistemində bir çox məsələlər minimum əmək haqqına bağlıdır. Həmin qanunvericilik aktlarında da dəyişikliklər paket şəkilində hazırlanmalıdır.
Ramil QULİYEV
