“SOZ PORTRETİ”
Səxsiyyətinə dərin hörmət, yaradıcılığına bir dost kimi qibtə etdiyim həkim-sair Tofiq Nurəlinin yetmis yas xəbəri mənim üçün ğözlənilməz deyildi. Desəm ki, bu gunu coxdan gözləyirdim, yalan olar.Əksinə, İllərin belə tez ötüşdüyünə hələ də inana bilmirəm.Etiraf edirəm ki, Tofiqi tanıdıdiğım 40 ildən artiq bir zaman bicimində onun ser dunyası haqqinda urək dolusu nəsə yazmaq arzusunda olmuşam. Mənim də Tofiqə soz borcum var idi və ğec də olsa bu borcu qaytarmaq mənim haqqımdır. Qubada keçirilən yubiley tədbirinə də qatıla bilmədim. Üzüqaralıqdan cixmaq taktikasından yan ötməklə, gec də olsa oxucularla səmimi görusə gəldim
Bir el məsəlindəki "Mən sənin adını bilirəmsə, sənin haqqında çox şey bilirəm," fikri ilə bəlkə də razilasardim. Amma yubileyini bu arada təntənə ilə qeyd etdiyimiz Tofiq Nurəli ilə uzun illər tanışlığımız, dostluğumuz olsa belə, qəfil anladim ki, mən onun haqqında çox şey bilirəm deməkdə haqlı deyiləm. Bildiklərim onun möhtəşəm SOZ ADAMİ olduğunu təsvir etmək üçün yetərli olmadığından əlimin altında olan kitablarındaki biri-birindən mənalı, dolğun və düşündürücü şerlərini təkrar oxumaq zorunda qaldım.Acigini deyim ki, Tofiq qardaşımla, sözün əsl mənasında, yol yoldaşına çevrildim və onun illərcə qurduğu SOZ QALASINA yürüşə çıxdım.Bu yazdiqlarim da. bir növ, "səfər xatirələrimdir".Dusunurəm ki, Tofiqin yaradıcılığının bədii-estetik, mahiyyəti,rəng calarligi və daha çox özünəməxsusluğu ədəbi tənqidçilərin xalbirində bir başqa cür ələnə bilər. Bunun üçün onların xeyli geniş, çoxlarımızın mənasina axıra qədər bələd olmadigi(modernizm, postmodernizm və s.) xüsusi ifadə və terminləri var.Ancaq mənim seçimim bir başqadır .Mən lap yaxından tanıdığım müdrik, tikir orjinallığı ilə minlərlə oxucunun qəlbinə cığır açan, yol salan, rəgbətinə tuş gələn bir yaradıcı İNSANİ, Tofiq Nurəlini tanımadığımı etiraf etmək ucun elə onun nəhəng gövdəli "söz ağacına". soykənməli oldum .Elə bir cümlə ilə yaza bilərdım ki, " Bağışla.Mən SƏNİ bu vaxta qədər tanımamışam." Yox,bu bəs etməzdi.
Tofiq Nurəli son dövrlər ədəbi dairələrdə və ictimai auditoriyada haqqında çox danışılan, lakin az yazılan sairlərimizdəndir. İndilərdə yazan çox olsa da,Tofiq kimi yazan, Tofiq kimi hər bir sözün qarşısında özünə hesabat verən birisini tapmaq çox çətindir.Bu yaxınlarda Tofiqin çox yaxın bir sair dostunun yubiley münasibəti ilə təbrikində " Hamı Tofiq kimi yazmaq istəyir." ifadəsi əsl gündəm oldu. Bu səmimi deyim təsadüfi .dövriyyəyə buraxılmayıb axı.Tofiq Nurəli poeziyası Rəsul Rza, Fikrət Qoca, Ələkbər Salahzadə xeyir-duası ilə boy atıb,ərsəyə gəlib və təkrarsız çalarları ilə formalasib.Ancaq dilin qeyri-standart kanonlarını poetik duzumdə oxcuya təqdim etmək uslubu ser aləmində "Tofiq Nurəli uslubu” kimi paspotlaşmalidır desəm,yəqin ki, sair dostlarım narazı qalmazlar.Gercək olan budur ki, Tofiq fenomeni ser və sair sözlərinin sinirlarına sığmayan anlam kimi geniş təqdimata layiqdir.
Hələ e.ə. Dionisi Qalikarnasski yazırdı ki,"...nitq axarında filosoflar və ritoriklər sözlərin düzülüşündə fikir verməsələr də, burada da memarlıqda və toxuculuq da oldugu kimi əvvəlcə lazım olan materialı seçib hazırlamaq və sonra ustalıqla dözmək tələb olunur."Bəli, Tofiq Nurəli sosu əridən, yaxud sözü üyüdən birisi deyildir. O, sözü cilalayan mahir SÖZ ZƏRGƏRIDIR. Sozlə işləmək bacarığı olmasaydı bu qədər gözəl və oxunaqlı şerləri yazmaga çətin ki, gücü çatardı Pakligina və saflığına zərrəcə şübhə etmədiyimiz işığın üçüsludə yeddi rəngə parçalanaraq yeddi rəngli əlvan göy qursagina çevrilməsi nadir təbiət hadisəsi kimi dəyərləndirilir.Ancaq Tofiqin çoxşaxəli və coxvektorlu yaradıcılıq prizmasinda da sözlər daha boyalı, daha calarli və ağlasığmaz dərəcədə cazibədardır.
Tofiq şerinin ana qolu sevgi, məhəbbət, sədaqət anlayışlarından keçir. Bunu nəinki təbii, hətta bir qanunauyğunluq kimi qəbul etməliyik. Şairlər sevən olurlar və sevə-sevə şairlər söz məbədi ücalda bilirlər. Yalnız bundan sonra şairlərin sevgisi möhtəşəm, sözü isə əbədiyaşar olur. Belə olmasaydı 70 yaşlı Tofiq əvvəlki gənclik hərarəti ilə aşağıdakı sətirləri yaza bilməzdi:
Saçlar ağarsa da, könül sönsə də
Görürsən, yaşaya bilmirəm sənsiz.
İlk nəzərdə adi fikirlərdir. Sevgisiz insanın yaşaya bilməməsi fikri hər birimizin varlığında qərarlaşır. Di gəl ki, Tofiq üçün sevgi özü də çoxmənalı bir məfhumdur. Şair sevgisi anaya, övlada, vətənə, torpağa, insana, bir sözlə, zərrəsi olduğumuz varlığa olan qəlb çırpıntılarıdır. Bəzən elə düşünürük ki, hansısa bir el gözəlinin dəlisi olur şairlər. Bu, eşqdir. Bu eşqi yaşadan da, ülviləşdirən də sevgidir.
Bax, o qızın saçlarına
Ah, o qızın saçlarına
Sağ əlim darağıydı,
O qızın baxışı qələm
Mənim könlüm varağıydı.
İfadə tərzi səmimi və ürəyəyatımlı olan Tofiq üçün ən xırda cizgilər də obrazlanır. Sükutun özündə də bir təlatüm, çırpıntı yaşadığını, sükutun da öz dili, öz harayı olduğunu Tofiq şerlərində izləmək olar. Tək qaldığı anlarda da şair ay işığına üz tutur, ürəyinin döyüntüləri ilə sükutu susdurmağa çalışır. Bu, azmış kimi Tofiq Nurəli oxucunu da özünə qoşur.
Tofiq doğma elə, ata yurduna, ocağına bağlı bir insandır. Mən onu belə tanımışam, belə sevmişəm. Cox-çox şükürlər olsün ki, bu seçimdə yanılmamışam. Haqqında düşüncələrimi bölüşdüyüm şerlərini hər bir şeirində, hər bir misrasinda deyilənlər özünü birmənalı səkildə təsdiqləyir. Ancaq şair özü də etiraf edir ki, artıq o, şəhərlidir, kənd onun üçün yalnız uşaqlıq dolu xatirələrin beşiyidir, əzizlərinin haqq dünyasına qovuşduğu bir məkandır. Bir vaxtlar havasını udduğu, suyunu içdiyi, torpağını ayaqladığını bu məkanı sevdiyini ürək ağrısıyla qələmə alan Tofiq hər şeyi atıb bir də geri dönmək həsrətilisi deyildir.Hətta bunü istəsə belə, mümkün deyildir.Bu deyilənlərdən mənə də, bir vaxtlar səhərə üz tutan neçə-neşə insana da pay düşür.Qəlin,
Uyuşmuram şəhərə
kənddə də yoxdur yerim -
deyən şairi üzüdönüklükdə qınamayaq. Tofiq şəhərdə də kəndli şairdir. Onun poetik düşüncə tərzində təbiət, coşub çağlayan saf bulaqlar, kəndin ay işıqlı gecələri, bü gecələrin zülməti bənzərsiz çalarlıqlarla yaşa- maqdadır. Bununla belə daxilindəki təlatüm, nigarançılıq, uşaqlığa çəkən hislər onu öz qətiyyətindən çəkindirmir.
Yəqin ki, mənim həmyaşıdlarımın xatirindən keçmiş onilliklərdə kəndlə bağli yazılan şerlərin izləri hələ də silinməyib. Hətta bir yol ayağı kənd yolunda daşa toxunmayan, olsa-olsa təbiəti yalnız yeyib içmək yeri kimi qiymətləndirənlər də olurdular kənd şairi. Belə üzdəniraq söz sahıblərinin sızıltısı ərşə bülənd olurdu.Yarpız ətri, biçaqkəsməz beçə balı, payız dumanına bürünən dərələr o vaxtlar üçün dəb olan mövzular idi .Bir çoxları indicə kəndə qaçmağa hazır olduqlarını gizlətmirdilər. Bu da oxucunu mədəni aldatmağın poetik ifadəsindən savayı bir şey deyildi. Qoy mənim tanıdığım və tanımadığım bir çoxları inciməsinlər. O illərin şerlərində ideoloji rüşeymlər, təbliğat horrası o qədər bayağı və o qədər şit idi ki, oxucu buna yalnız dodaq büzməklə etirazını ifadə edə bilərdi.
Fərəhlidir ki, Tofiq bu streoitipləri biryolluq qırıb cəsarətlə öz sözünü deyə bilir. Onun bu insani etirazı heç də o demək deyildir ki, o, kənddən qaçır. Sadəcə kənd Tofiqin ğördüyü,qoyüb ğəldiyi kənd deyildir.Bir loxma dalınca pərən-pərən düşən kənd adamları və qapılardan asılan paslı qıfıllar Tofiqin daxilini ğəmirir.Yurdu beli bükülü ğörməyin ağirlığını saır belə ifadə edir:
Yaşamaq cətindir daha mənimçün
Hər şeyi bazara dönən ölkədə
Ata yurdlarına ağılar deyən
Son kəndli sairi mənəm bəlkə də.
Şeri "Allahların dılı adlandırırlar. Allahların dılındə danışmaq isə hər əli qələm tutana nəsib olmaz.Bunun üçün HAQQ ŞAİRI olmalısan.Daha doörusu,şair doğulmalısan. Bu da bır qısmətdır, bəxtəvərlıkdir,alın yazısıdır.
Tofiq nəcib bir peşə sahibidir.Həkim kimi öz isini bilən, yetərli dərəcədə elmi-nəzəri,bir o qədərdə zənğin təcrübəsi olan mütəxəssisdir.Di ğəl ki,onun həyat fəlsəfəsi, zamanı duymaq bacarığı,hadisələrin burulğanında yolun işığını ğörmək qabiliyyəti həkimliyindən də ucadır. İnsanla üz-üzə qalanda həkim, tənhalıqda saır olan dostum Tofiq Nurəlinin sözə bağlılığını və özunəməxsus yanaşma tərzini cöx geniş acıqlamada mötəbər qəzetlərdən birinə təqdim etmişdim.Təbii ki, o vaxtlar redaktora da yeni olan bu ad haqqənda yazıya yer ayırmaq risqli idi.Bir söz demədən məni umidverici nəzərlərlə yola salmisdi vaxt.
Mənim bugünkü yazim retpospektiv düşüncələrimi bərpa edib oxucuya sirimaq məqsədi daşimir.Bu gunumuzun bitib-tükənməyən qayğiları ilə yasayan, gələcəyin dolanbaclarına sözlə işıq tutan dəyərli dostumun yanında olmaqla özümdə bir rahatlıq tapıram.
Qzünə qarşı tələbkar bir şair kimi Tofiq yazdıqlarını oxucuya təqdim edənə qədər min bir əzaba qatlasir və böyük zəhmətlə öz duyğuları ila oxucu qəlbinə körpü atır.Alman filosofu Qotlob Frige bu epizodu belə təsvir edir: "....Mineroloqla.muqayisədə mənim işim çox musğuldur.Onun imkanı var ki, əlindəki dağ kristalini əlinə götürüb sohbətdasina göstərsin,al bax desin,yaxud ona otusun .Mənim gücüm ona çatır ki, gözlə görünməyən və duyulmayan fikirlərə söz qabigi geyindirib, sonra oxucuya çatdırım."
Bizim söz ətrafında mülahizələrimiz bir daha ondan qaynaqlanır ki, söz bəqələmun kimi cilddən cildə girir.Əslində onun həqiqi mənası digər sözlərlə yanaşı durduqda üzə cixir. Tofiq Nurəlinin şeirlərinin dərin mənası da ciyin- çiyinə duran sözlərin ortagligi, şair təxəyyülü ilə oxucu anlamının hibrid birliyindədir. Tofiq Nurəlinin həyat vəx yaradıcılığına həsr olunan film-portret yaddaqalan cizgiləri ilə yubilyar dostumuzu bizə bir az da yaxinlasdirdi.Yaradici kollektivin böyük zəhməti çox təqdirəlayiq bir hadisədir.Filmdə Tofiqin hələ cavan çağlarında şer musabiqəsində iştirakı və ona ünvanlanan " ...Sən kim olacaqsan ol.Ancaq sən şair olacaqsan! " sözləri mənə çox təsirli göründü . Zaman içində bu fikrə bir qədər,sonda isə daha inamla əlavə etməklə dostum Tofiq Nurəlinin söz portretini "SƏN BÖYÜK SAIRSƏN!" cümləsi ilə tamamlamaq istəyirəm. .Bu da mənim yubiley hədiyyəm.
Həqiqətən, dagın əzəmətini uzaqdan daha yaxşı seyr etmək olarmış.Buna görə mənə 20 il vaxt lazım gəlib. Yaş fərqimizi və söz haqqımı güzəştə getmədən SƏN desəm inciməz Tofiq. .Bir vaxtlar Jan Pol Sartr öz dostunun kitabına belə bir rəy yazmışdı: Çox maraqlı kitabdir.Əvvəldən axıracan oxudum.Ancaq mən heç nə anlamadim.Cunki heç dəyismədim.".
Etiraf edirəm ki, mən bu illər ərzində cox dəyisdim və SƏNİN ÖZÜNÜ və ÖZÜMÜ də tanidim.Boyük pedaqoq Makarenko özü haqqında belə yazırdı: “ mən “bura gəl” ifadəsini ən azı 20 tərzdə deyə biləndən sonra özumu həqiqi müəllim saydım.”
Təvazökarligin da, ciddiliyin də sənlikdir. Mənlik olan SƏNİN söz portretinn kiçik bir çərçivəyə sığmadığını bəyan etmək idi. Ürəklər geniş olsun.100 yasa, HƏQİQİ ŞAİR TOFİQ NURƏLİ!
Hörmətlə:
Vəliyulla Cəfərov
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi.
