Qara dənizdə gərginlik - Qazaxıstan üzünü tam Azərbaycana çevirir...

Ukrayna və Rusiya arasında müharibə artıq Qara dəniz hövzəsində də şiddətlənir və buradakı daşımaçılığa, o cümlədən neftin nəqlinə təhdidlər yaradır. Nəzərə alsaq ki, bu marşrut üzrə daşınan neftin xeyli hissəsi Qazaxıstana məxsusdur, onda bu ölkə üçün alternatıv yolların aranması daha da aktuallaşır. 

Bu səbəbdən Qazaxıstanın Azərbaycan üzərindan daha çox neft daşımasına maraq göstərməsi də təbii sayılır.

Ümumiyyətlə, Qazaxıstan neft tədarükü marşrutlarını şaxələndirmək üçün Azərbaycanın ərazisi və infrastrukturu ilə tranzitlə bağlı müxtəlif variantları nəzərdən keçirir. Belə ki, Qazaxıstan cari ilin sonuna kimi Bakı-Tiflis-Ceyhan boru kəməri ilə ildə 1,5 milyon ton neft ixrac etməyi, onu ildə 6-6,5 milyon tona çatdırmağı planlaşdırır. Hazırda tədarük tam sürətlə gedir. Qeyd edək ki, Qazaxıstan Azərbaycan boru kəmərləri vasitəsilə neft ixracını artırmaq üçün liman və dəniz infrastrukturunu fəal şəkildə gücləndirir. Belə ki, Qazaxıstanın “KazMunayQaz” neft şirkəti və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin  “Abu Dhabi Ports Company” qurumu Xəzər və Qara dəniz akvatoriyalarında neft nəqlini artırmaq məqsədilə dedveyti 8-12 min ton arasında olan tanker parkı almağı planlaşdırır. Həmçinin, “Batumi neft terminalı”na sahib olan Qazaxıstanın “QazTransOil” magistral neft kəmərlərinin operatoru bir əmirlik şirkəti ilə birgə Batumidə neft terminalının gücünün artırılması variantlarını nəzərdən keçirir. Azərbaycan tərəfi Qazaxıstana daha bir ixrac marşrutunu - Bakı-Supsanı təklif edib. Qara dəniz hövzəsində yaranan gərginlik fonunda Qazaxıstanın Azərbaycan marşrutlarına marağı daha da artır. Bu xüsusda Neft Araşdırmaları Mərkəzinin rəhbəri İlham Şaban “Amerikanın səsi”nə qeyd edir: “Qazaxıstan o Xəzəryani ölkələrdəndir ki, yaxın 10 ildə hasilatı 90 milyondan 125 milyon tona qədər artırmağı düşünür. Bəs bu artan həcmlər necə gedəcək? Çünki Qazaxıstanın ancaq 80 faiz nefti bir boru kəməri - Tengiz-Novorossiysk ilə Rusiya üzərindən daşınır. Bu baxımdan da 2023-cü ildə Azərbaycan üzərindən daşımalar təkcə Azərbaycana yox, həmçinin İran üzərindən svopa (dəyişmə) da bağlıdır. Bu məsələləri, yəni Xəzər üzərindən daşımaları artırmaq üçün Dubay şirkəti ilə bir müqavilə də artıq var. Qazaxıstan öz hesabına tankerlərin əldə edilməsi və təkcə Xəzər hövzəsində deyil, o cümlədən Xəzərdən kənarda onun daşıması üçün böyük tutumlu tankerlərin alınmasına baxır. Bütün bunlar ona dəlalət edir ki, Qazaxıstan neftinin yaxın illərdə yavaş-yavaş Azərbaycan üzərindən daşımalarını həm Bakı -Tiflis-Ceyhan üzərindən, həm də dəmir yolu ilə Qara dəniz limanlarına çıxarılması ilə həcmləri artacaq”. Bu halda matraqlıdır, Azərbaycanın mövcud infrastrukturu hansı həcmlərdə Qazaxıstan neftininin daşınmasına imkan verir? Müəyyən olunmuş hədəflərə çatmaq üçün tərəflər daha hansı işləri görməlidirlər? İlham Şaban bu xüsusda bildirir: “Burada maraqlı məsələ nədir. Bakı-Tiflis-Ceyhan boru kəmərinin yarısından faktiki olaraq, Azərbaycan öz imkanları hesabına istifadə edir. Ancaq bu o demək deyil ki, tutaq ki, Qazaxıstandan 30 milyon ton nefti qəbul edib, ora vura bilərik. Bundan əlavə Azərbaycanın Bakı-Supsa kəməri minimum 5 milyon ton nefti ötürə biləcək. Bundan sonra Azərbaycanın dəmir yolu vasitəsilə 10 milyon tona qədər nefti daşımaq mümkündür. Yəni bu ümumi layihə gücləridir. Ancaq Xəzər dənizinin o tayından bu tayına o nefti daşımaq lazımdır. İndiki mövcud tankerlərin sayı cəmi 12.5 milyon ton neftin daşımasına imkan verir”.

Hələlik isə bəllidir ki, Qazaxıstan 2026-cı ilə qədər öz neftinin Azərbaycan ərazisindən ixracını 15 milyon tona çatdırmağı planlaşdırır. Azərbaycan istiqamətində neft tədarükünün inkişaf etdirilməsi üçün Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun inkişafı üzrə işçi qrup yaradılıb. Eyni zamanda, əsas sual belə həcmlərdə neftin ixracı üçün marşrutun hazır olması, xüsusən də liman infrastrukturunun və tanker donanmasının “qara qızıl”ın daşınmasına nə dərəcədə imkan verəcəyidir. Bunun həlli üçün Qazaxıstan 2025-ci ilə qədər Transxəzər marşrutunun inkişafına 20 milyard dollar investisiya cəlb etmək niyyətindədir. Azərbaycan, həmçinin, Transxəzər marşrutu çərçivəsində Bakı limanının və xüsusilə Dübəndi neft terminalının imkanlarının genişləndirilməsi üzərində işləyir. Bundan başqa, Azərbaycan Xəzərdə ən böyük donanmaya malik ölkədir. Bununla yanaşı, Azərbaycan donanmasına hər il yeni gəmilər daxil edir. Araşdırmalar da göstərir ki, Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı Xəzər dənizində yükdaşımaların təşkili üçün əvəzolunmaz rol oynayır. Son 20 ildə ölkəmiz tranzit potensialının reallaşdırılması istiqamətində də genişmiqyaslı layihələr gerçəkləşdirib, o cümlədən, Avropa–Qafqaz–Asiya (TRASECA) nəqliyyat dəhlizinin fəaliyyəti gücləndirilib, Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı kompleksində Ro-Ro terminalı istifadəyə verilib, Şimal–Cənub, Şərq–Qərb nəqliyyat dəhlizlərinin respublikamızdan keçən hissəsində bu önəmli infrastrukturların səmərəliliyini artırmaq məqsədilə müxtəlif tədbirlər həyata keçirilib. Bu məqamda xatırlatmaq yerinə düşər ki, son illərdə ən yeni texnoloji standartlara uyğun inşa edilən gəmiqayırma zavodunun işə salınması, Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin və Dövlət Neft Şirkətinin Xəzər Dəniz Neft Donanması ilə birləşdirilərək yaradılan “Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin donanmasında gəmilərin sayının getdikcə artırılması istiqamətində görülən tədbirlər də xüsusi yer tutur. Bunlar Qazaxıstanın da diqqətindən yayınmır.

Nahid SALAYEV