Azad ərazilərə böyük qayıdışın tempi yenilənir...
Beynəlxalq hüququn mühüm tərkib hissələrindən biri olan Dördüncü Cenevrə Konvensiyası yurd-yuvasından didərgin salınmış şəxslərin müvafiq ərazidə hərbi əməliyyatlar dayandırıldıqdan sonra öz evlərinə qaytarılmasını nəzərdə tutur. Könüllü qayıdış hüququ ümumiyyətlə Panmunjom Sülh Müqaviləsi və Afrika Qaçqınlar Konvensiyası kimi bir sıra digər müqavilələrdə də tanınır.
Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi qəbul edir ki, hər kəsin qayıdış hüququ var. Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktda qeyd edilir ki, heç kim qayıdış hüququndan məhrum edilə bilməz. Regional insan hüquqları müqavilələrində də oxşar müddəa var.
Təhlükəsizlik, müvafiq hüquqların təmini ön plandadır
Bəzi hərbi nizamnamələrdə və təlimatlarda hərəkətin vaxt baxımından məhdudlaşdırılması və köçkünlərin öz evlərinə və ya adi yaşayış yerlərinə qayıtmasına icazə verilməli olduğu vurğulanır. Qaçqınların və köçkünlərin geri qayıtmaq hüququ dövlətlərin bir çoxunun qanunvericiliyində də təsbit edilir. Bu hüquq qaçqın və köçkünlərlə bağlı bir sıra sülh sazişlərində də tanınır. BMT Təhlükəsizlik Şurası, BMT Baş Assambleyası və BMT-nin İnsan Hüquqları Komissiyası qaçqın və köçkünlərin təhlükəsiz şəraitdə öz evlərinə qayıtmaq hüququnu dəfələrlə xatırladıblar.
Səlahiyyətli orqanların məcburi köçkünlərin könüllü qayıtması və reinteqrasiyasını asanlaşdırmaq üçün tədbirlər görmək məsuliyyəti Afrikadakı Qaçqınlarla bağlı Konvensiyada və Daxili Köçkünlük üzrə Təlimatlarda müəyyən edilib. Sülh müqavilələrində və digər sazişlərdə, milli qanunvericilikdə, rəsmi bəyanatlarda və digər praktikada, BMT və digər beynəlxalq təşkilatların qətnamələrində, digər sənədlərdə də qayıdəş hüququna istinad edilir. Xüsusilə BMT Təhlükəsizlik Şurası və BMT Baş Assambleyası dəfələrlə həm beynəlxalq, həm də qeyri-beynəlxalq silahlı münaqişələrin tərəflərini məcburi köçkünlərin təhlükəsiz mühitdə könüllü qayıdışına və reinteqrasiyasına kömək etməyə çağırıblar. Köçkünlərin könüllü və təhlükəsiz qayıtmasını və reinteqrasiyasını asanlaşdırmaq üçün həyata keçirilən tədbirlərə misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: təhlükəsiz qayıdışları təmin etmək üçün tədbirlər, xüsusilə minalardan təmizləmə; əsas ehtiyacların (sığınacaq, qida, su və sağlamlıq) ödənilməsi üçün yardımın göstərilməsi; tikinti alətləri, məişət əşyaları, toxum və gübrələrlə təminat; məktəblərin yenidən qurulması, təlim və təhsil proqramlarının həyata keçirilməsi; köçkünlərə və ya onların nümayəndələrinə təhlükəsizlik və maddi şəraiti qiymətləndirmək üçün qayıtmazdan əvvəl qayıtmağı planlaşdırdıqları ərazilərə baş çəkməyə icazə verilməsi. Bütün bu qeyd edilənlərin real nümunəsinə Azərbaycanda rast gəlmək mümkündür. Ölkəmizdə qeyd olunanlar fonunda “Böyük Qayıdış”ın uğurla reallaşması, artıq keçmiş məcburi köçkünlərin yurd həsrətinə son qoyulması uğurla davam edir. Bu ilin sonunadək daha 20 mindən çox keçmiş məcburi köçkünün öz torpağına geri dönməsi gözlənilir. 2026-cı ilin sonunda isə 140 mindən artıq vətəndaşımız birinci köç mərhələsinin sonu olaraq Qarabağa geri qayıdacaq. “Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərinə Böyük Qayıdışa dair I Dövlət Proqramı"na əsasən ilkin mərhələdə 100 yaşayış məntəqəsinin, yəni, 8 şəhər, 8 qəsəbə və 84 kəndin bərpa edilməsi nəzərdə tutulub. Bu günədək ümumilikdə işğaldan azad edilmiş 8 şəhərin Baş Planı hazırlanıb. 2022-ci il iyulun 19-dan bugünədək 4 şəhərə - Şuşa, Laçın, Füzuli və Xocalı şəhərlərinə və 4 kəndə - Zəngilan rayonunun Ağalı, Tərtər rayonunun Talış və Laçın rayonunun Zabux və Sus kəndlərinə ümumilikdə 2000-dən çox ailənin, 8000-ə qədər insanın qayıdışı baş tutub.
Doğma yurdlarına qovuşan insanların bütün lazımi şəraitlə təmin edilməsinə xüsusi diqqət olunur
Qayıdışla yanaşı, Azərbaycan doğma yurdlarına qovuşan insanların bütün lazımı şəraitlə təmin edilməsinə də xüsusi diqqət edir. Azad edilmiş ərazilərin bərpa-quruculuq işləri uğurla davam edir. Azrbaycan hər il milyardlarla manatı məhz bu istiqamətdə ayırır. Eyni zamanda dost xarici dövlətlər də yaxından iştirak edirlər. Özbəkistan tərəfindən Füzuli şəhərində inşa edilən orta məktəb, Qazaxıstan tərəfindən Füzuli şəhərində inşa olunan Kurmanqazı adına Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzi buna əyani misaldır.
Bu arada qeyd edək ki, artıq Füzuli, Laçın, Şuşa, Xocalı şəhərlərində, Zəngilan rayonunun Ağalı kəndində, Laçın rayonunun Zabux kəndində və Ağdərə rayonunun Talış və Suqovuşan kəndlərində ümumilikdə 8 məktəb binası istifadəyə verilib. Ağdam, Cəbrayıl, Kəlbəcər şəhərlərində, Kərkicahan qəsəbəsində, Laçın rayonunun Sus kəndində həmçinin əhalinin köçü planlaşdırılan başqa yaşayış məntəqələrində ümumilikdə 12 məktəbin tikintisi və ya əsaslı təmiri işləri davam edir. Bundan başqa, 13 körpələr evi-uşaq bağçasının tikintisi və ya əsaslı təmirinin yekunlaşması nəzərdə tutulub. Xankəndi şəhərində ilkin mərhələdə 1000-ə qədər tələbənin təhsil alacağı Qarabağ Universiteti istifadəyə verilib. Digər istiqamətdə də işlər görülür. Sözsüz ki, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə bərpa, yenidənqurma işləri, yeni infrastrukturun yaranması istiqamətində aparılan işlərdən ən önəmlisi təbii ki, ərazilərin minalardan təmizlənməsi, yaşayış və həyat üçün vacib olan yeni infrastrukturun qurulmasıdır. Eyni zamanda, kənd təsərrüfatı ilə əlaqədar yeni fəaliyyət sahələrinin, o cümlədən xidmət, ticarət, tikinti, nəqliyyat və digərlərinin yaradılması və inkişafı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu ərazilərdə aparılan bütün yenidənqurma, bərpa və şəhərsalma işləri qabaqcıl urbanizasiya modellərinin tətbiqi ilə əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə xidmət edir. Müvafiq dövlət proqramı çərçivəsində işğaldan azad edilmiş ərazilərdə insan kapitalının inkişafı sahəsində sosial xidmətlər şəbəkəsinin yaradılması və maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi, bölgədə məskunlaşan əhalinin keyfiyyətli səhiyyə və təhsil xidmətləri ilə təmin edilməsi, sosial obyektlərinin bərpası və yenidən qurulması, məşğulluq imkanlarının artırılması məqsədilə fəal özünüməşğulluq proqramlarının həyata keçirilməsi və reabilitasiya müəssisələrinin qurulması istiqamətində də müvafiq addımlar atılır. Azad edilən ərazilərdə 32 ildən sonra ilk parlament seçkilərinin keçirlməsi üçün də işlər uğurla yekunlaşıb. Artıq Milli Məclisə növbədənkənar seçkilərdə işğaldan azad olunmuş ərazilərdə 54 məntəqə üzrə 42 mindən çox səsvermə hüququna malik seçici səs verə bilər. Bütün bunlar azad olunan ərazilərin yenidən dirçəlməkdə olduğunu göstərir.
Samirə SƏFƏROVA
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
