Sosial-iqtisadi tərəqqidə vətəndaş cəmiyyətinin öz payı var...
Müasir dövrdə dövlət, cəmiyyət və fərd arasındakı münasibətlər sosial dövlət ideyasını və onun həyata keçirilməsi yollarını aktualalşdırıb. Sosial dövlətin formalaşması mürəkkəb, davamlı prosesdir. Çünki sosial ziddiyyətlərin kəskinləşməsi və dövlətin imkanlarının məhdudluğu vətəndaşların azadlığının həyata keçirilməsi üçün əlavə siyasi və maddi şəraitin yaradılmasını tələb edir.
Sosial dövlət çərçivəsində hər bir insan maddi azadlıq, sosial ədalət və bərabərlik əldə etməlidir. Sosial dövlətin ən mühüm institutlarından biri vətəndaş cəmiyyətidir.
Vətəndaş cəmiyyəti sabit və dayanıqlı inkişaf üçün zəruri tarazlıq yaradır
Sosial dövlət əhalinin bütün təbəqələrinin ehtiyac və maraqlarını nəzərə alaraq, gəlirlərin müxtəlif sosial qruplar arasında ədalətli bölüşdürülməsi yolu ilə sosial gərginliyin səviyyəsini azaltmağa çalışır. Bu məqsədlə səlahiyyətli orqanlar müvafiq sosial proqramlar hazırlayır və vergilər yığırlar. Rifah dövləti təkcə öz vətəndaşlarının sosial təminatının qayğısına qalmır, həm də vətəndaş cəmiyyətinin əsas institutlarının inkişafı yolu ilə vətəndaşların sosial və maddi problemlərin həllində iştirakına bərabər şərait yaradır.
Vətəndaş cəmiyyəti siyasi, peşə, mədəni maraqları əsasında yaradılan siyasi partiyaların, kütləvi hərəkatların, həmkarlar ittifaqlarının, qadınların, veteranların, gənclərin, dini qurumların, yaradıcı birliklərin, fondların, birliklərin və vətəndaşların digər ictimai birliklərinin köməyi ilə təşkil edilir. Sosial dövlətdə vətəndaş cəmiyyəti təkcə şəxsi maraqların reallaşdırılması üçün müəyyən məkan yaratmır, həm də cəmiyyətin özünüdərkinin və özünütənzimləməsinin yüksək səviyyəsinə nail olmağa çalışır. Bu səviyyəyə çatmaq yalnız ictimai təşkilatların, birliklərin problemlərin həllində fəal iştirakı ilə mümkündür. Müasir sosial dövlətlər cəmiyyətin özünün yeni inkişaf səviyyəsinə çatması və dövlətin müdaxiləsi olmadan müstəqil olaraq sosial problemlərin həlli funksiyalarını yerinə yetirmək qabiliyyəti əldə etməsi üçün şərait yaratmağa çalışır. Maraqların rəqabəti yolu ilə inkişaf etmiş vətəndaş cəmiyyəti sabit və dayanıqlı inkişaf üçün dövlətə qarşı zəruri tarazlıqdır. Bunu nəzərə alaraq sosial dövlətdə vətəndaş cəmiyyəti institutları dövlət elementləri ilə müxtəlif münasibətlərə girirlər. Belə ki, vətəndaşlar siyasi partiyalar vasitəsilə dövlətin sosial-iqtisadi və siyasi məkanının müəyyənləşdirilməsində və inkişaf etdirilməsində iştirak edir və hökumət qərarlarının hazırlanması, qəbulu prosesinə təsir göstərməyə çalışırlar. Vətəndaşlar yerli özünüidarəetmə orqanları vasitəsilə ehtiyaclarını ödəmək üçün aktiv fəaliyyət göstərirlər. Eyni zamanda, yerli özünüidarə Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasında həm onun formalaşma mexanizmi, həm də tərkib hissəsi olmaqla xüsusi rol oynayır. Sosial problemlərin həllində həmkarlar ittifaqları və biznes təşkilatları da xüsusi yer tutur. Hər ikisi öz maraqlarını qorumağa çalışır. Bu gün sahibkarlıq təşkilatlarının təkcə ərazi subyektləri səviyyəsində deyil, həm də mərkəzi hakimiyyət qarşısında fəallığının artırılması tendensiyası müşahidə olunur. İşəgötürənlərlə işçilər arasında yaranan mübahisələrin həllində həmkarlar ittifaqlarının fəal iştirakı, kommersiya təşkilatlarının onların siyasi müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində fəaliyyəti və siyasi partiyaların cəmiyyətin sosial-iqtisadi və siyasi ziddiyyətlərinin həlli istiqamətində fəaliyyətinin intensivləşdirilməsi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti institutları arasında sosial tərəfdaşlıq yaranmasına gətirib çıxarır. Bu baxımdan, sosial dövlət təkcə şəxsi özünü həyata keçirmək üçün şərait yaratmağa deyil, həm də sosial-əmək münasibətlərinin humanistləşdirilməsinə səy göstərməyə, hər bir vətəndaşın layiqli şərait və əməyinin ödənilməsi hüququnu tanımağa borcludur. Öz növbəsində vətəndaşlar cəmiyyət və dövlətin qarşılıqlı anlaşmasını formalaşdıran bütün ictimai proseslərin fəal iştirakçıları olmalıdırlar. Beləliklə, sosial dövlətin fəaliyyəti bilavasitə insanların layiqli həyat şəraitinin təmin edilməsinə yönəlib. Sosial dövlətin şəxsi maraqlar sahəsinə müdaxilə dərəcəsi vətəndaş cəmiyyəti institutları tərəfindən məhdudlaşdırılır. Sonuncu müstəqil qüvvə kimi çıxış edir ki, bu da özünü həyata keçirmə və özünü tənzimləmə yolu ilə insanın layiqli həyatı üçün şərait yaradır. Vətəndaşın maddi və mənəvi nemətlərinin qayğısına qalmaqla, vətəndaşı cəmiyyətdə aparılan islahatlarda iştiraka cəlb etməklə sosial dövlət şəxsin fəal inkişafına zəmin yaradır. Bundan əlavə, belə bir dövlət hər bir insana sosial və maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə bərabər imkanlar yaradır. Müasir şəraitdə ümumi məqsədə - sosial dövlət quruculuğuna nail olmaq üçün dövlət və cəmiyyətin səylərini birləşdirmək lazımdır. Bu prosesdə həlledici rol vətəndaş cəmiyyətinə verilir.
Açıqlıq, dünyəvilik, fikir plüralizmi vətəndaş cəmiyyətinin ayrılmaz xüsusiyyətləridir
Onu da qeyd edək ki, müasir vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı qloballaşmanın təsiri altında cəmiyyətdə baş verən sosial-iqtisadi və siyasi dəyişikliklərlə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Vətəndaş cəmiyyətinin hər bir üzvünün hüquq və azadlıqların subyektinə çevrildiyi ümumi qəbul edilir. Qanunun aliliyi öz vətəndaşlarına davranış muxtariyyətinə və maraqlarını müəyyən etməkdə müstəqilliyinə təminat verir ki, bu da vətəndaş cəmiyyətinin yalnız demokratik sistemdə mümkün olduğunu göstərir.
Açıqlıq, dünyəvilik, fikir plüralizmi vətəndaş cəmiyyətinin ayrılmaz xüsusiyyətlərinə çevrilir. Vətəndaş cəmiyyətində şəxsiyyətlərarası, ailəvi, sosial-iqtisadi, mədəni, dini münasibətlər və strukturlar çərçivədən kənarda və dövlətin birbaşa müdaxiləsi olmadan inkişaf edir, fərdin və kollektivin özünü həyata keçirməsinə şərait yaradır. Vətəndaş cəmiyyətinin qurulması prosesində hakimiyyətin üstünlüyü sosial piramidanın əsasına keçir. Hakimiyyət anlayışı və onun sosial-psixoloji fonu dəyişir: subyektlərin rifahı üçün ata qayğısı yox, onların müstəqilliyini təmin edən qayda hüquqi dövlətin mahiyyətinə çevrilir. Sadalanan postulatlar əsasında müasir vətəndaş cəmiyyətinin aşağıdakı meyarları fərqləndirilir.
Birincisi, hesab olunur ki, vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyəti üçün üç sahənin olması zəruridir: 1. ictimai həyatın siyasi normalarla tənzimlənməyən və sosial təbəqələri, ictimai təşkilatları, hərəkatları, birlikləri və sair daxil olan sahələri; 2. şəxsi gündəlik həyatın sahələri, o cümlədən fərdin, ailənin, dinin və sairin fərdi ehtiyac və maraqları; 3. əhalinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması maraqları naminə dövlət tərəfindən tənzimlənən, xüsusi və kollektiv mülkiyyətdən, çoxstrukturlu iqtisadiyyatdan ibarət iqtisadi həyatın sferası. Vətəndaş cəmiyyətinin strukturlaşmasını stimullaşdıran şərtlər sırasına ilk növbədə vətəndaşların sosial azadlığının, demokratik dövlət idarəçiliyinin, ictimai siyasi fəaliyyət sferasının mövcudluğunun daxil edilməsi məqsədəuyğundur. İkincisi, dövlət siyasətinin səmərəliliyini real qiymətləndirməyə imkan verən şəffaflıq, vətəndaşların yüksək məlumatlılığı lazımdır. Üçüncüsü, vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyəti üçün qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi daimi xaraker daşımalıdır. Beləliklə, ümumi anlayış kimi vətəndaş cəmiyyətini dövlət hakimiyyətinə münasibətdə muxtar, vətəndaşların şəxsi, qrup, korporativ maraqlarını ifadə edən, bu şəxsi maraqları tənzimləyən və qoruyan ictimai həyat sistemi kimi təsəvvür etmək olar. Vətəndaş cəmiyyətinin əsas funksiyalarından biri cəmiyyətin maddi, sosial və mənəvi tələbatlarının ən tam şəkildə ödənilməsidir. Onun inteqrativ funksiyası insanları azadlıq və könüllülük prinsipləri əsasında qruplara və icmalara birləşdirməkdir. Bütün bunlara ölkəmizdə daim xüsusi diqqət olunur.
Samirə SƏFƏROVA
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
