Dövlətşah Səmərqəndinin “Təzkirətüş-şüəra” əsəri yeni tərtibatda işıq üzü gördu

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı Lalə Sultanovanın nəşrə hazırladığı XV əsrin görkəmli ədəbiyyatşünas alimi Dövlətşah Səmərqəndinin “Təzkirətüş-şüəra” (Şairlər təzkirəsi) əsəri filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Tərlan Quliyevin redaktorluğu ilə çap olunmuşdur.

Əsəri uzun illər əvvəl texniki elmlər namizədi, dosent, bir sıra dəyərli dini kitabların müəlifi Əhmədağa Əhmədov fars dilindən tərcümə etmiş, əsərə müqəddimə yazmış, çətin anlaşılan söz və ibarələrə qeydlər və şərhlər yazmış, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şurasında əsərin redaktoru filologiya elmləri doktou Tahir Məhərrəmov, rəyçiləri Tahir Məhərrəmov və filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü  Nüşabə Araslı təyin edilmişdir...

Lalə Sultanova kitaba yazdığı ön sözdə Əhmədağa Əhmədov (1922-2008) haqqında əhatəli məlumat vermiş, onun həyatı, yazdığı və tərcümə etdiyi kitablardan bəhs etmişdir. Sonra Dövlətşah Səmərqəndinin təxkirəsi haqqında söz açmış, Əlyazmalar İnstitutunda “Təzkirətüş-şüəda” əsərinin bir neçə əlyazma və daşbasma nüsxələrinin olduğunu, Əhmədağa Əhmədovun bu nüsxələrə müraciət etdiyini, tərcümə üçün əsas nüsxə olaraq VI-116/2096 şifrəli daşbasma kitabını seçmiş və çatışmayan hissələr üçün XVI-834/4972  şifrəli nüsxədən istifadə etmişdir. Lalə xanım həm də tərcümə işində Əhmədağa Əhmədovun çox zəhmət çəkdiyini, tarixi adların və  hadisələrin, coğrafi, astronomik, riyazi, dini və s. terminlərin anlaşılması üçün “qeydlər və şərhlər” bəhsi hazırladığını, bu məlumatlardan Əhmədağa Əhmədovun universal bilik sahibi olduğu qənaətinə gəldiyini də xüsusi vurğulamışdır. 

Əhmədağa Sultanov həyatda olmadığından, qarşıya çıxan bəzi suallara cavab tapmaq üçün onun müraciət etdiyi Bombey nəşrini Edvard Braunun 1900-cü oldə Leydendə nəşr etdirdiyi Dövlətşah Səmərqəndinin “Təzkirətüş-şüəra” nəşri ilə müqayisə etdiyini, 10 il əsər üzərində çalışdığını bildirən Lalə Sultanova ön sözdə hər iki nəşr haqqında məlumat vermiş və bəzi fərqləri qeyd etmişdir. 

Əhmədağa Əhmədov “Tərcüməçidən” başlıqlı yazısının əvvəlində Azərbaycan ədəbi irsinin öyrənilməsində alim və tədqiqatçıların bir çox işlər gördüyünü, F.Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərinin iki cilddə çap olunduğunu, M.Tərbiyətin “Danişməndani-Azərbaycan” əsərinin fars dilindən tərcümə edildiyini, lakin hələ də Əlyazmalar İnstitutunda uzun illər ərzində toplanmış xəzinənin olduğunu və bu xəzinəni açıb xalqa göstərməyin vətənpərvərlik borcu olduğunu qeyd edir. Sonra Azərbaycan şairləri haqqında məlumatların müxtəlif mənbələrdən toplanıldığını vurğulayan tərcüməçi bu dəyərli mənbələrdən ən qədimi və mötəbəri Dövlətşah Səmərqəndinin “Təzkirətüş-şüəra əsəri olduğunu bildirərək yazır: “Təsadüfi deyildir ki, Pənahi Makulunun “Ədəbi məlumat cədvəli” kitabının tərtib edilməsində bu ədəbi mənbə birinci yerdə durur. Doğrudur, məhəmməd Övfinin “Lübabül-əlbab” kitabı “Təzkirətüş-şüəra”dan qabaq yazılmışdır, lakin Dövlətşah bu barədə heç bir söz demir və öz əsərini şairlər haqqında ilk təzkirə hesab edir. Amma o öz təzkirəsində “Lübabül-əlbab”a daxil olan şairlərin hamısı haqqında məlumat verir. Görünür, bu kitabdan onun xəbəri olmamış, oradakı məlumatı isə başqa mənbələrdən əldə etmişdir”. Tərcüməçi əsər haqqında geniş məlumat vermiş, əsərin Əlişir Nəvaiyə həsr olunduğunu qeyd etmişdir.

Istər Əhmədağa Əhmədov, istərsə də Lalə Sultanova bu kitabın ərsəyə gəlməsin çox əmək sərf etmiş, illərin əziyyəti, zəhməti bahasına belə bir gözəl kitab ərsəyə gəlmişdir.

Dibaçədə “İslam Peyğəmbərinin tərifi” nəzmlə verilmiş, “Fəsahət və bəlağətin fəziləti və bu sənətlərin əhli haqqında bəyanlar”, “Şairlərin fəsahət və bəlağət sahiblərinin, arif və fazillərin fərqinin bəyanı”, “müəllifin əhvalatı və bu kitabın yazılmasının səbəbi”, “Bu xidmətin həsr olunduğu dövlət sahibinin zikri”, “Bu kitabın təbəqə və bablarının adlarının müəyyənləşdirilməsi” kimi mətnlərdə nəsr və nəzm hissələr növbələşir.

Müəllif “Müqəddimə”də “Fəsahət və bəlağət ərəblərə məxsusdur – desək səhv etmiş olmarıq. Əcəmlər bu barədə ərəblərə tabedirlər. Xüsusilə, şeirin bədi elmində ərəblərin kamil məharəti vardır...” yazmış, “Şairlərin imamı Ləbid Əsvəd əl-Bahili”dən başlayaraq 10 şairi təqdim etmişdir. 

I təbəqədə müəyyən tarixi şəraitdən, bəni-Üməyyə və Abbasilər dövründən bəhs edən müəllif, “Ali-Saman zamanına kimi heç kəs əcəm şeiri görməyib, əgər şeir demiş olsalar da, onları divan halına salmayıblar” yazır, sonra “Amma Ali-Saman zamanında farsca şeir rövnəqləndi və ustad Rudəki bu elmin başında gedirdi. Ondan qabaq divanı olan bir şair tanımırıq. Odur ki, bu ustaddan başlamağımız vacibdir” yazmış, “Şairlərin əvvəlincisi – Əbülhəsən Rudəki”dən başlayaraq 20 şair haqqında məlumat vermişdir. 

II təbəqədə Həkim Əzrəqidən başlayaraq 20 şair haqqında, III təbəqədə Nizami Gəncəvidən başlayaraq 16 şair haqqında, dördüncü təbəqədə “Bu təbəqədə iyirmi fazilin əhvalatı bəyan ediləcək, həmçinin bəzi təkallahlıq və ariflərin ürfan dəryasından çıxardıqları dürdanələr qeyd olunacaq” yazır, “Sultanül-mühəqqiqin Şeyx Fəridəddin Əttar”dan başlamışdır. 

V təbəqədə “Sultanül-üləma imad Fəqif”-dən başlayaraq 18 şair haqqında, VI təbəqədə “Seyyidül-arif Əmir Seyyid Nemətullah Köhniyani”dən başlayaraq 21 şair haqqında, VII təbəqədə”Sonsuz inayətlər mənzuru – Əmir Şahi”dən başlayaraq 20 şair haqqında məlumat vermişdir. 

“Xatimə”də “Bu bəhsdə o fazillərin və ən böyük şəxslərin əhvalatı və məqamı danışılacaq ki, bu gün əql gülüstanı onların fəzilət zinəti ilə bəzənmiş və məmləkətin qanunu onların ədalətinin vücudu ilə zinətlənmişdir...” yazmış, “Mövlana Əbdürrəhman Cami”, “Məlikül-üməra və mürəbbiyül-füzəla əmirül-kəbir Nizaməddin Əlişir”, “Əmiri-fazil Şeyx Əhməd Süheyli”, “Kamil və fazil vəzir Əfzələddin Məhəmməd”, “Sədrlərin və böyüklərin fəxri, kübarlar nəticəsi Xacə Abdullah Mirvarid”, “Vəzirzadeyi-mükərrəm Xacə Asəfi”, “Kitabın xətmində üzrxahlıq, tarix nüktələri və Həzrəti-Sultan Hüseyn Bahadurun əhvaları”, “islam padşahı Sultan hüseyn Bahadur Əbülğazinin əhvalatı”nı təqdim etmişdir.

Kitabın sonunda Əhmədağa Əhmədobun”Qeydlər və şərhlər”i verilmişdir.

Kitab olduqca dəyərli əsərdir. Ədəbiyyatşünas alimlər, doktorantlar, tələbələr və ümumiyyətlə şeirsevənlər üçün maraqlı olacağına şübhə etmirik. Dövlətşah Səmərqəndiyə və Əhmədağa müəllimə Allahdan rəhmət diləyir, Lalə xanıma yeni uğurlar arzulayırıq.

SONA XƏYAL