Avrasiyanı nəzarətə alan blok formalaşır - Azərbaycan mərkəzdədir...

Başa çatmaqda olan iyul ayı Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə xüsusi fəallığı ilə yadda qaldı. Ancaq burada iki hadisəni xüsusi vurğulamaq lazımdır. Bunlardan biri iyulun 5-7-də Türk Dövlətləri Təşkilatının Şuşada keçirilən qeyri-rəsmi sammiti oldu. İkincisi, iyulun 20-22-də yenə Şuşada keçirilən II Şuşa Qlobal Media Forumu xüsusi diqqət mərkəzində yer aldı.

Media Forumu daha çox qlobal media problemlərinin müzakirəsi platforması kimi özünü büruzə verdisə, Türk Dövlətləri Təşkilatının sammiti bu strukturun təkcə Qafqaz və Mərkəzi Asiya deyil, həm də qlobal gündəmlərin bir çoxunda liderliyə iddialı olduğunun bir növ nümayişi idi. Xatırladaq ki, Türk Dövlətləri Təşkilatı 2009-cu ildə Türk Şurası şəklində yaradılıb. Onun ilk təsisçiləri Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan və Qırğızıstan olub. Sonradan Özbəkistan ona qoşuldu, Türkmənistan, Macarıstan və Şimali Kipr Türk Respublikası müşahidəçi ölkələr oldu. Sonuncu xüsusilə maraqlıdır, çünki Şimali Kipr Türk Respublikası Türkiyədən başqa heç kim tərəfindən tanınmır. Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan sammitdə iştirak etməsə də, tədbirin sonunda Qarabağ Bəyannaməsi imzalandı. Burada Türk Dövlətləri Təşkilatı ölkələri arasında siyasi, iqtisadi, hərbi,  müdafiə-sənaye və digər sahələrdə əməkdaşlığın intensivləşdirilməsinin zəruriliyi qeyd edilib. Avropa, Türkiyə, Transqafqaz, Mərkəzi Asiya və Çini birləşdirməli olan Orta Dəhliz (Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) layihəsinə xüsusi əhəmiyyət verilib. Bu layihənin həyata keçirilməsi üçün yuxarıda adı çəkilən Xəzəryanı və Mərkəzi Asiya dövlətlərində limanların, dəmir və avtomobil yollarının, logistika marşrutlarının inkişafı nəzərdə tutulur. Bəyannamədə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji sistemlərinin “yaşıl dəhliz” adlanan layihəyə inteqrasiyası layihəsinin yaradılması alqışlanıb. Bundan əlavə, Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində rəqəmsal və iqlim gündəliyinə xüsusi diqqət yetirilib. Nəhayət, sammit zamanı Macarıstan Türk İnvestisiya Şurasına üzv oldu. Bütün yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirsək, o zaman  açıq görünür ki, Qafqaz və Mərkəzi Asiyada öz gündəliyinə malik olan və planetin strateji əhəmiyyətli ərazisinə nəzarətə iddia edən dövlətlər bloku formalaşır. Üstəlik, Viktor Orban Macarıstanı bu dövlətlər blokuna qoşulmaq üçün fəal şəkildə çalışır. Macarlar və türklərin qohumluğu, panturanizm və sairlə yanaşı, bunu şərtləndirən digər faktorlar da var. Məsələn, Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində yeni logistik marşrutların tikintisi ilk növbədə Avrasiyanın ən böyük logistika mərkəzi kimi mövqeyini artıran Azərbaycan və Türkiyə üçün faydalıdır. Təbii ki, Mərkəzi Asiyadan olan Türk Dövlətləri Təşkilatı üzvləri də Çin mallarının Avropaya tranzitindən getdikcə daha çox qazanc əldə edəcəklər. Bundan əlavə, Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində dövlətlərin inteqrasiyası və Orta Dəhlizin tikintisi Avropa İttifaqı və ABŞ üçün faydalıdır. Çünki Qərb ölkələri Mərkəzi Asiya dövlətlərinin nadir torpaq metallarına çıxış əldə edəcəklər. Macarıstana gəlincə, Orban açıq şəkildə Şərqi Avropa və Qafqazdan kənara çıxan rol oynamağa çalışır. Beləliklə, Macarıstan hökuməti Şərqi Avropa və Zaqafqaziyanın enerji sistemlərinin inteqrasiyası siyasətini həyata keçirir. Macarıstan prezidenti də Ukrayna münaqişəsində vasitəçilikdə iştirak imkanını əldən vermir.

Prosesdə Rusiya üçün də maraqlı məqamlar var. Rusiyanın Türkiyə və Azərbaycanın təmsil etdiyi Türk Dövlətləri Təşkilatının nüvəsi ilə və Macarıstanla əlaqələri tamamlayıcıdır. Rusiyanın daxilində çoxsaylı türk xalqları yaşayır, öz muxtar qurumlarına malikdirlər. Onların ən böyüyü Tatarıstan və Başqırdıstandır. Və bu muxtar qurumlarda türk dünyasındakı proseslərə çox diqqətlə baxırlar. Ən azı, bunu bu respublikaların ziyalılarının bir hissəsi haqqında demək olar ki, bu da siyasi baxımdan düzgün milli yönümlü adlanır. Beləliklə, Rusiyanın Türk Dövlətləri Təşkilatı simasında güclü beynəlxalq oyunçu ilə işbirliyi qurmaq üçün şansı var. Bundan əlavə, Türk Dövlətləri Təşkilatı daxilində müdafiə sistemləri və təhlükəsizlik strukturlarının inteqrasiyası zərurəti haqqında getdikcə daha çox danışılır. Yəni Türk Dövlətləri Təşkilatı təkcə siyasi və iqtisadi deyil, həm də hərbi-siyasi bloka çevrilir. Bununla bağlı sadə sual yaranır: bəzi ölkələrin, məsələn, Qazaxıstanın Türk Dövlətləri Təşkilatına və KTMT-yə eyni vaxtda üzv olması maraqların toqquşmasına çevrilmirmi? Hesab edilir ki, burada da problem yoxdur. Çünki Rusiya özü də perspektivdə Türk Dövlətləri Təşkilatına qoşulmaq arzusunda olduğunu gizlətmir. Türk Dövlətləri Təşkilatının fəaliyyətinin daha bir maraqlı tərəfi var - mədəniyyət siyasəti. Burada iştirak edən əksər postsovet ölkələrində kiril əlifbasına deyil, latın əlifbasına əsaslanan yeni əlifbaların yaradılması istiqamətində fəal iş aparılır. Yeri gəlmişkən, Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində gec-tez siyasi, iqtisadi, hərbi və mədəni inteqrasiya ideoloji üstqurum tələb edəcək. Və yalnız pantürk milliyətçiliyi belə bir üst quruluşa çevrilə bilər. Türk millətçiliyinə əsaslanan ideoloji konsolidasiya amilinə xüsusi diqqət olunur. 

Tahir TAĞIYEV