Katolikos Vazgenin Bulqanindən Naxçıvan, Qarabağ və Əhəlkələk barədə xahişi – 1956-ci il...
Hay kilsəsinin Türk-Müsəlman dünyasına qarşı daha bir qəsdi açılır ...
II Dünya müharibəsinin son ilində, 19 aprel 1945-ci il tarixdə hayların baş keşişi VI Qevorq Çörəkçiyants (1868-1954) SSRİ rəhbəri İ.V.Stalinlə (1879-1953), Xarici işlər naziri V.M.Molotovla (1890-1986) və Dini Şuranın başçısı İ.V.Polyanski (1898-1956) ilə görüşündə 1947-ci ildə SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniya başçılarına rəsmi müraciətində Türkiyə Cumhuriyyətinin şərq ərazilərinin 186 min kv.km-ə qədər hissəsini (qondarma “Qərbi Ermənistan” adlandırmaqla) onlara “qaytaılmasına” köməklik göstərilməsini xahiş etmişdir.
Cənubi Qafqaza eramızın əvvəllərində köçürülən ibtidai insan-hay sürüsünün dini, siyasi, ictimai, milli-mənəvi...dəyərlərini ifadə edən hay kilsəsi, mövcuddiyyəti kimi fəaliyyəti də Türk-Müsəlman dünyasına qarşı yönəldiyindən, daimi olaraq yeni çalarlar qazanmışdır. Vətənsiz bir icmanın, toplumun idarəedilməsinə təhkim/məhkum olmuş dinsiz hay kilsəsi bu məqsədlə həm də güc dövlətlərinə qəbul edilmiş və edilməmiş bütün hallarda, siyasi-hərbi və ictimai-iqtisadi sahədə yarınmaqda beynəlxalq/xüsusi təcrübə qazanmışdır.
Türk-Müsəlman dünyası timsalında Azərbaycan dövlətinə qarşı XIX-XX əsrlərdə dini, irqi, milli-mədəni, siyasi-idarəetmə, hərbi-təhlükəsizlik, ictimai-iqtisadi...kimi ümumdövlət/ümumxalq cəbhəsində işğalçılıq mübarizəsində/müharibəsində eyni dəsti-xətdən istifadə olunmuşdur.
1919-1920-cu illərdə Paris Sülh konfransında ABŞ prezidenti Tomas Vudro Vilsonunun (1856-1924) ABŞ Senatı tərəfindən ləğv edilmiş (01.06.1920-ci il tarixli iclasda) hüquqi vasitəçiliyini, 1920-1923-cü illərdə Rusiya/SSRİ imperiyasının rus-bolşevik və hay/daşnak birliyinin Zəngəzur və Qarabağla bağlı qəbul etdiyi siyasi qərarları...əlində dəstəvuz edən hay kilsəsinin digər mənfur əməlləri də az olmamışdır.
Bu sırada XX əsrin I yarısında hay kilsəsinin baş keşişi I Vazgenin SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri N.A.Bulqaninə ünvanladığı məktubun II hissəsi (1956-cı il may nömrəsində “Eçmiədzin” jurnalında dərc edilib) məzmun etibarı ilə fikrimizə nümunə ola bilər.
Məktubun tərcüməsi hörmətli oxucuların nəzərinə çatdırılır.
Çox hörmətli Nikolay Aleksandroviç!
Biz, I Vazgen, Bütün ermənilərin katolikosu olaraq erməni Kilsəsinin başçısı seçilməklə Sovet Hökumətinin humanist münasibəti nəticəsində yaradılmış şəraitdən yararlanaraq xaricdə fəaliyyət göstərən erməni kilsələrini ziyarət etmək, Vətəndən kənarda yaşayan ermənilərin həyatı ilə tanış olmaq imkanına görə Sizə minnətdarıq. Üç ay ərzində biz Livanda, Misirdə, İtaliyada, Fransada və İngiltərədə olan erməni koloniyaları ilə tanış olduq. Xalqımız hər yerdə bizi Ana Vətənin -.Müqəddəs Eçmiədzin Kilsəsinin təmsilçiləri kimi yüksək mehribanlıqla və qəlb coşqusu ilə qarşılamışlar.
Üç ay müddətində keçən xarici səfərimizin nəticələrini Sizin Ali nəzərinizə çatdırmağı və aşağıdakılar barədə məlumat verməyi özümüzə borc sayırıq:
a) hazırda xaricdə yaşayan 1 milyondan çox erməninin nəzərləri müqəddəs Eçmiədzinə, Ana Vətənə-Sovet Ermənistanına yönəlib. Bir neçə onillikdir ki, Vətən həsrəti ilə yaşayan və köçüb orada yaşamaq arzusunda olanlar “erməni məsələsi”nin (Naxçıvan MR və DQMV-nin “Ermənistan SSR”-ə birləşdirilməsi nəzərdə tutulur-Q.Y.) ədalətlə həll olunacağına ümid bəsləyirlər.
Biz harda olsaq da, istər, Livan, Misir, Suriya, Fransa olsun, hər yerdə, 400 min erməni yaşayan ərazilərdə, on minlərlə soydaşlarımız – “Bizi burada qoymayın, bizi Vətənə aparın!” - deyə yalvarırdılar. Beyrut şəhərindən Misirə, Fransaya qədər uzanan bütün yollar boyunca erməni xalqının axıtdığı göz yaşları Vətən həsrəti ilə yoğrulmuşdur.
b) bu ölkələrdə yaşayan alovlu vətənpərvərlər-xalqımızın öndərləri-yepiskoplar milli-kilsə hakimiyyətinin nümayəndələri bizdən Sovet Hökumətinə dərin minnətdarlığı bildirməyi xahiş etmişlər ki, böyük rus xalqının və Sovet İttifaqının dəstəyi ilə 1,5 milyon erməni Sovet Ermənistanında azad və xoşbəxt yaşamaq hüququna malik olmuşlar. Ancaq bu, “erməni məsələsi”nın üçdə bir hissəsi qədərdir. Zaqafqaziyanın qonşu ölkələrində-Gürcüstan və Azərbaycanda 1 milyondan çox erməni yaşayır, təqribən bu sayda da xaricdə. Onlar Birinci Dünya müharibəsində Türkiyə Ermənistanında yerli hökumət tərəfindən doğma yurdlarından qovulan və ağır işkəncələrə məruz qalanların nəslindəndir. Bütünlüklə onlar inandıqları ümidlərini böyük rus xalqına və Sovet hökumətinə bağlamışlar.
v) xaricdə olarkən əksəriyyət bizdən soruşurdu ki, əsasən ermənilər məskunlaşan və Sovet Ermənistanının sərhədlərindən kənarda qalan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin, Naxçıvan Muxtar Respublikasının və Əhəlkələk rayonunun birləşdirilməsi məsələsinin ədalətli həllinin vaxtı çatmayıbmı? Beləliklə, xaricdə yaşayan ermənilər əmindirlər ki, Sovet Hökumətinin davamlı səyi sayəsində Vətənə qayıtmaq naminə torpaq (ərazi), iqtisadi və yaşayış məsələlərinin həlli istiqamətində zəruri şərait yaradılacaq, onlar da doğma torpaqlarda doğma qardaşlarına qovuşa biləcəklər.
q) xaricdə yaşayan ermənilərin rəhbərləri Sovet Hökumətinə bir istəklərini də çatdırmağı xahiş etmişlər ki, yaxın 5-7 il ərzində hər il 3-40 min erməninin Sovet Ermənistanına qayıtması üçün dövlət proqramı hazırlansın. Təbii ki, bu cür proqramın icrası məqsədi ilə ərazi ayrılması və işlə təmin edilməsi, yaşayış tikintisinin aparılmasına müəyyən məbləğ vəsait yönləndirilməsi məsələlərinin həll olunması şərti ilə müvafiq tədbirlər görülməlidir.
d) xaricdə yaşayan ermənilərin əksəriyyəti narahatdır ki, Gürcüstan və Azərbaycanın ayrı-ayrı rayonlarında və şəhərlərində, eləcə də ermənilər sıx yaşayan digər yaşayış məntəqələrində erməni dilli məktəblər bağlanılmış və həmin məktəblərin olduğu ərazilərdə isə məktəblərin sayı kifayət deyil ki, erməni uşaqları doğma dildə təhsil ala bilsinlər. Belə ki, 1937-ci ilə kimi Rostov, Krasnodar, Armavir, Pyatiqorsk, Batumi, Suxumi şəhərlərində, Xəzərarxası respublikalarda (Qazaxstan, Türkmənistan və Özbəkistan nəzərdə tutulur-Q.Y.) və başqa yerlərdə mövcud olmuş erməni orta məktəbləri artıq fəaliyyət göstərmir.
Çox hörmətli Nikolay Aleksandroviç Bulqanin!
Sizi əmin etmək istəyirik ki, məktublarda göstərilən məsələlər bütün erməni xalqının ən səmimi hissləridir və daimi arzularıdır. İcazə verin, əlavə edim ki, Zaqafqaziyada erməni xalqı və Ermənistan nə qədər güclü olarsa, bizim Böyük Vətənimizin cənub sərhədlərinin təhlükəsizliyi daha çox təmin oluncaqdır. Son 200 il ərzində erməni xalqı öz tarixi ilə böyük və humanist rus xalqına münasibətdə sonsuz sədaqətini və möhkəm dostluğunu bir daha təsdiq etmişdir. Həmişə olduğu kimi, indi də bizim xalqın bütün həyatı və taleyi özünün böyük şimal dostunun, xilaskar xalqın taleyi ilə bağlıdır.
Bütün ermənilərin katolikosu I Vazgen.
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
R.S. 2001-ci il dekabr ayının əvvəlində Fransa Respublikasının prezidenti J.Şirak Yelisey sarayında “erməni”lərin baş keşişi II Qaregini (1951) “Fəxri Legion” ordeni ilə təltif etmişdir.
ABŞ Konqresinin Nümayəndələr palatasının 10 oktyabr 2007-ci il tarixli iclası II Qareginin “xeyir-duası” ilə açılmışdır. Keşişi Nümayəndələr palatasının sədri Nensi Pelosi (Demokratlar partiyasının üzvü, Kaliforniya ştatı) təqdim etmişdir.
