Azərbaycanda kağız pulun yerini başqa pul tutacaq...
Son günlərdə ölkənin iqtisadi gündəmində diqqət mərkəzində yer alan məsələlərdən biri də elektron pulların dövriyyəyə buraxılmasıdır. Əslində bu məsələ ən azı iki ildir ki, gündəmdədir. Amma indi bunun reallığa çevrilməsi məqsədilə praktiki addımlara başlanacağı gözlənilir.
Hələ ötən il Milli Məclis “Ödəniş xidmətləri və ödəniş sistemləri haqqında” qanun qəbul edib. Qanunun 48.1-ci maddəsinə görə, elektron pul təşkilatı ödəniş xidmətləri sahəsində fəaliyyətini lisenziya aldıqdan sonra həyata keçirə bilər.
Məlumat üçün qeyd edək ki, elektron pullar kağız və ya metal kimi fiziki əşyalar əvəzinə kompüter fayllarında saxlanılan, qabaqcıl təhlükəsizlik sistemləri və şifrələrlə qorunduğu üçün rəqəmsal mühitdə istifadə asanlığını təmin edən, dəyəri müəyyən edilən pul növüdür. Hətta bu pulların gələcəkdə fiziki pulları tam əvəz edəcəyi iddia edilir. Çeviklik, sürət və təhlükəsizlik baxımından çox faydalı olsa da, bu sistemlə alış-veriş etmək diqqətli və informasiyalı olmağı tələb edir. Məsələni aktuallaşdıran isə VI çağırış parlamentin deputatı olmuş Vüqar Bayramovun sosial şəbəkə hesabında yazdıqları olub: “Mərkəzi Bank Azərbaycanda daha bir yerli təşkilata elektron pul təşkilatı fəaliyyətini həyata keçirmək hüququ verən müddətsiz lisenziya təqdim edib. Baş bank ödəniş xidmətlərinin göstərilməsi üçün lisenziyanın əldə edilməsinə dair müraciət etmiş digər təşkilatların qiymətləndirilməsi prosesinin hazırda davam etdiyini açıqlayıb”. Onun sözlərinə görə, bu o deməkdir ki, yaxın zamanlarda sözügedən lisenziyaya sahib olan təşkilatların sayı arta bilər: “İndiyədək belə lisenziya üçün 20-dən çox elektron pul və ödəniş təşkilatı müraciət edib. “Ödəniş xidmətləri və ödəniş sistemləri haqqında” qanuna uyğun olaraq elektron pul təşkilatı elektron pulu emissiya və elektron pul ilə əlaqəli ödəniş əməliyyatlarını icra edən, eyni zamanda lisenziyasında nəzərdə tutulduğu halda digər ödəniş xidmətlərini həyata keçirmək hüququ olan hüquqi şəxsdir. Bu lisenziyanı alan təşkilat elektron pulun emissiyası və elektron pul ilə ödəniş əməliyyatlarının icrasını, ödəniş əməliyyatlarının aparılması üçün vasitəçilik xidmətini, kredit köçürməsi, birbaşa debetləşmə, ödəniş kartı və ya digər oxşar ödəniş alətləri ilə ödəniş əməliyyatlarının icrasını, ödəniş alətlərinin emissiyası və ya ödəniş əməliyyatının ekvayrinqini, pul köçürməsini və sair xidmətləri həyata keçirə bilir”. V.Bayramov əlavə edib ki, tezliklə Azərbaycanda elektron pulların dövriyyəyə buraxılması mümkün olacaq: “Elektron pullar ödəniş sistemini asanlaşdırmaqla yanaşı, mərhələli şəkildə gələcəkdə kağız pullardan istifadənin minimumlaşdırılmasına səbəb ola bilər. Bu, banklar üçün yeni imkan olmaqla bərabər, pul bazarı üçün də yeni məhsul buraxılışıdır. Eyni zamanda, elektron pullar şəffaflığın artırılmasına da xidmət edir. Bu pullar vətəndaşlarımız üçün elektron yığım və hətta pul bazarında əməliyyatlar hesabına gəlir mənbəsinə də çevrilə bilər. Dünyanın əksər ölkələrində elektron pullardan istifadə olunur və bu sektorun qlobal inkişafı da müşahidə olunur. 2023-cü ildə dünyada rəqəmsal ödəniş bazarının gəlirləri 111.2 milyard dollar olub”.
Rəqəmsal valyutaya keçid cəhdləri 2006-cı ildə İsveçdə başlanıb. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, elektron pullar yalnız kompüter, planşet və yaxud smartfonlarda saxlanılan, dəyəri müəyyən edilən pul növüdür. İqtisadçı Natiq Cəfərli isə bildirib ki, elektron pul dedikdə kriptovalyuta nəzərdə tutulmur: “Kriptovalyutanın alqoritmi tam başqadır. Ona heç lisenziya lazım deyil və bunun dövlət tərəfindən tənzimlənməsi mexanizmi yoxdur”. Ekspertin sözlərinə görə, elektron pullarla bağlı Çin, Yaponiya və Rusiyadan tutmuş digər ölkələrdə də cəhdlər olub: “Onların öz valyutalarını elektron şəkildə buraxması cəhdləri olub, amma heç bir irəliləyiş əldə olunmayıb, çünki burada məntiqsizlik var. Bizim cibimizdə kartlar var və həmin kartlarda olan pullar formal olaraq elektron pulun bir formasıdır”. N.Cəfərliyə görə, bu proses Mərkəzi Bankın nəzarətində olmalıdır: “Konstitusiyada deyilir ki, ölkə ərazisində vahid ödəniş sistemi olmalıdır və Mərkəzi Bank tərəfindən tənzimlənməlidir. Əgər proses Mərkəzi Bank tərəfindən tənzimlənəcəksə, hansısa bir özəl şirkətin pul buraxmasına necə icazə veriləcək? Yəni burada suallar çoxdur”. İqtisadçı bildirir ki, Azərbaycanda elektron pullar dövriyyəyə buraxılarsa belə, bunun manatın məzənnəsinə heç bir təsiri olmayacaq: “Manata kənar təsirlər çox azdır. Manat inzibati qaydalarla tənzimlənir”. Hələlik isə bu gün dünyada mərkəzi banklardan daha çox digər elektron pulu dövriyyəyə buraxan təşkilatlar var. Məsələn, bir şirkət öz elektron pulunu buraxır, platforma yaradır. Bunu yaratmaq asandır, amma ilk növbədə onu satmaq lazımdır. Yəni bir şirkət elektron pul yaradırsa, onu kimsə almalıdır. Dövlətin tənzimlədiyi əsas məsələ isə elektron pulun kimlər tərəfindən buraxılmasdır. Qanunverciliklə göstərilib ki, Azərbaycanda elektron pulu yalnız banklar və xarici bankların yerli filialları, poçt rabitəsinin milli operatoru, elektron pul təşkilatları dövriyyəyə buraxa bilər. Sinqapurda və Ukraynada elektron pul emissiyası yalnız banklar tərəfindən həyata keçirilə bilər. Avropa İttifaqında isə, Elektron Pul Təşkilatlarına elektron pul emissiya edə bilər. Honq-Konqda elektron pul emissiyası üçün depozit şirkəti lisenziyası alınmalıdır. ul dünyanın istənilən yerindən bir kliklə əməliyyatlar etmək imkanı verdiyi üçün ödəniş üsullarında çeviklik və rahatlığı təmin edir, hər bir əməliyyatın qeydi asanlıqla elektron şəkildə aparıldığı üçün əməliyyatların izlənməsi baxımından çox sərfəlidir. Amma mobil telefon, internet bağlantısı, kompüter kimi texnoloji cihazlar olmadan elektron puldan istifadə etmək mümkün deyil.
Ramil QULİYEV
