TDT dünyanın yeni mərkəzi halında - Azərbaycansız mümkün deyildi...

Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) Şuşada keçirilən qeyri-rəsmi Zirvə toplantısının yekunları, həmçinin tədbir üzrə qəbul edilən Qarabağ Bəyannaməsi dünyada da xüsusi diqqətlə izlənilir. Çünki bu hal, eləcə də sözügedən  bəyannamə türk dövlətləri arasında gələcək əməkdaşlığın yol xəritəsi hesab olunur. 

Həmçinin görünən odur ki, Türk Dövlətləri Təşkilatı dövlətlərin və xalqların gələcək inkişafına təsir göstərən struktura çevrilir. 

Baş verənlərə nəzər salan Rusiyanın “Nezavisimaya qazeta” mətbu orqanı yazır: “Şuşada Türk Dövlətləri Təşkilatının qeyri-rəsmi sammitinin əsas mövzuları nəqliyyat və iqlimlə bağlı olub. Tədbirin aparıcısı Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev nəqliyyat əlaqələrinin yaradılması və genişləndirilməsinin türk dünyasının birləşməsinin tərkib hissəsi olduğunu vurğulayıb. Görüşdən sonra Türk Dövlətləri Təşkilatının iştirakçısı olan ölkələrin liderləri Qarabağ Bəyannaməsini imzalayıblar. Növbəti sammit oktyabrda Bişkekdə baş tutacaq. Sammitin Şuşada keçirilməsi rəmzi xarakter daşıyır, şəhərin Azərbaycan üçün tarixi-mədəni əhəmiyyətini əks etdirir. Sammiti giriş sözü ilə açan İlham Əliyev türk dövlətləri liderlərinin Qarabağa səfərlərini “qardaş həmrəyliyinin təzahürü” adlandırıb və regionun inkişafına verdiyi töhfələrə görə minnətdarlığını bildirib, yeni məktəblərin, mədəniyyət ocaqlarının tikintisini qeyd edib. Cənubi Qafqaz Politoloqlar Klubunun rəhbəri İlqar Vəlizadə bildirib ki, Türk Dövlətləri Təşkilatının sammiti de-fakto Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) Astanada keçirilən iclasının  davamıdır. Astanada qəbul edilən bəyannamədə təşkilatın üzv ölkələri əksəriyyəti türk dövlətləri olan Mərkəzi Asiyanı ŞƏT-in özəyi adlandırıblar. Ölkələr həmçinin enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsinin tərəfdarı olduqlarını bildiriblər və iqlim dəyişikliyi ilə bağlı xüsusi qrupun yaradılması barədə razılığa gəliblər. Şuşada keçirilən Türk Dövlətləri Təşkilatının sammitində məhz nəqliyyat şəbəkəsi və iqlim dəyişikliyi fonunda dayanıqlı gələcəyin qurulması əsas mövzulara çevrildi. Təşkilat Rusiya və Süveyş kanalından yan keçməklə Avropa, Yaxın Şərq və Uzaq Şərqi birləşdirən mövcud nəqliyyat dəhlizlərini qoruyub saxlamağa və yeni nəqliyyat dəhlizləri yaratmağa çalışır. Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi, “nəqliyyat marşrutları, enerji resursları, insan kapitalı, artan əhali, müsbət demoqrafik vəziyyət – bu, Türk Dövlətləri Təşkilatının böyük potensialıdır. Bizim vəzifəmiz bu potensialı qlobal miqyasda böyük gücə çevirməkdir”, - o vurğulayıb.Ekspertin fikrincə, bu, türk dövlətlərinə gəlirləri artırmağa və xüsusilə “de-qloballaşma” kontekstində qlobal proseslərə təsir etməyə imkan verəcək. Yeni nəqliyyat marşrutları qloballaşmanın Qərb modelinin dağılmasının və yeni, çoxqütblü sistemə keçidin nəticələrinin yumşaldılmasına şərait yaradacaq. Nəqliyyat mövzusu Azərbaycan üçün xüsusilə aktualdır, çünki ölkədən Şimal-Cənub, Avropa-Qafqaz-Asiya marşrutu ilə TRASEKA, eləcə də artan Transxəzər Nəqliyyat Marşrutu (və ya Orta Nəqliyyat Dəhlizi) daxil olmaqla bir neçə böyük nəqliyyat dəhlizi keçir. Çin, Qazaxıstan, Xəzər dənizi, Azərbaycan, Gürcüstan və daha sonra Türkiyə və Avropa ölkələrinə gedən dəhliz. Yada salaq ki, 2022-ci ildə Səmərqənd Türk Dövlətləri Təşkilatının sammitində sadələşdirilmiş gömrük dəhlizləri haqqında saziş imzalanıb. Azərbaycan keçən il onu həyata keçirməyə başlayan ilk ölkə oldu. 

Sammitdə çıxış edən Qazaxıstan prezidenti Qasım-Jomart Tokayev Türk Dövlətləri Təşkilatının ölkələrini Transxəzər marşrutunun potensialından istifadə edərək Orta Dəhliz üzrə ticarət əlaqələrini və yükdaşımaları artırmağa çağırıb. O qeyd edib ki, bu dəhliz üzrə konteyner daşımalarının həcmi il ərzində iki dəfə artıb, malların çatdırılmasını sürətləndirmək üçün Rəqəmsal Ticarət Dəhlizi rəqəmsal platforması yaradılıb. Tokayev həmçinin Türk Dövlətləri Təşkilatının statusunun daha da gücləndirilməsinin vacibliyini vurğulayıb və onun gələcək inkişafı ilə bağlı fikirlərini bölüşüb: “Azərbaycan tərəfi bu istiqamətdə bizimlə sıx əməkdaşlıq edir. Artıq ikitərəfli dəmir yolu administrasiyalarının inteqrasiyası başa çatıb. Bunun sayəsində ötən il Orta Dəhliz üzrə yükdaşımaların həcmi 65% və ya demək olar ki, 3 milyon ton artıb. Bundan əlavə, Aktau limanındakı dəniz qovşağının imkanları daşınan konteynerlərin sayını artırmağa imkan verir”. Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyev Orta Dəhliz vasitəsilə yükdaşımaların artımını qeyd edərək, onun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi üçün bir sıra tədbirlər, o cümlədən biznes üçün cəlbedici tariflərin tətbiqi, “Bir pəncərə”nin yaradılması və gömrük məntəqələrinin fasiləsiz fəaliyyətinin təmin edilməsini təklif edib. Onun təklifləri sırasına Türk Dövlətlərinin Logistika Mərkəzləri və Yük Daşıyıcıları Alyansının yaradılması da daxildir. Mirziyoyev nəqliyyat marşrutlarından maksimum istifadə, avtomobil nəqliyyatının rəqəmsallaşdırılması və “yaşıl” dəhlizlərin yaradılması planının hazırlanmasını təklif edib. İqlim dəyişikliyi ilə mübarizə sahəsində Özbəkistan rəhbəri Aral dənizi regionunda ekoloji problemlərin həlli üçün Nukusda Türk Ekoloji Şurasının yaradılması layihəsini irəli sürüb. Mirziyoyev beynəlxalq iqlim əməkdaşlığında türk dünyasının artan təsirini və Bakıda keçiriləcək İqlim Sammitinin (COP-29) əhəmiyyətini qeyd edib. Bu, türk dövlətlərinə gəlirləri artırmağa və xüsusilə “qloballaşma” kontekstində qlobal proseslərə təsir etməyə imkan verəcək. Yeni nəqliyyat marşrutları qloballaşmanın Qərb modelinin dağılmasının və yeni, çoxqütblü sistemə keçidin nəticələrinin yumşaldılmasına şərait yaradacaq. İlqar Vəlizadənin sözlərinə görə, Türk Dövlətləri Təşkilatının qeyri-rəsmi sammitləri ənənəyə çevrilir və ölkə liderlərinə rahat şəraitdə cari məsələləri müzakirə etməyə imkan verir. Ötən il Ankarada keçirilən sammit zəlzələdən sonra Türkiyəyə yardıma həsr olunmuşdu. Türk Dövlətləri Təşkilatının növbəti qeyri-rəsmi sammiti oktyabr ayında Bişkekdə keçiriləcək və təhlükəsizlik məsələlərini iqtisadi məqsədlər və nəqliyyat layihələrinin geniş kontekstində nəzərdən keçirəcək. Qırğızıstan prezidenti Sadır Japarov çıxışında Mərkəzi Asiya regionunda yeni nəqliyyat arteriyalarının yaradılmasının zəruriliyini qeyd edib. O qeyd edib ki, hazırda Türk Dövlətləri Təşkilatının çərçivəsində nəqliyyat qarşılıqlı əlaqəsi, o cümlədən gömrük prosedurlarında vahid rəqəmsal platformaların formalaşdırılması üzrə birgə iş vasitəsilə geniş vüsət alır. Qırğızıstan rəhbəri təşkilata üzv ölkələr arasında beynəlxalq multimodal daşımalara dair imzalanmış sazişləri və nəqliyyat sahəsində qarşılıqlı fəaliyyət proqramını alqışlayıb. Onun sözlərinə görə, Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan dəmir yolunun tikintisi layihəsinin həyata keçirilməsi ölkələrin nəqliyyat əlaqəsinin gücləndirilməsinə töhfə verə bilər. “Xarici amillərin təsirini nəzərə almaqla regionda həyata keçirilən layihələrin təhlükəsizliyini və davamlılığını təmin etmək vacibdir. Regionda geosiyasi rəqabət əməkdaşlıq və qarşıdurmadan qaçmağı tələb edir ki, bu da ümumi əməkdaşlığa xələl gətirə bilər”, - Vəlizadə vurğulayıb. Şuşada keçirilən sammitdə Türk Dövlətləri Təşkilatı ölkələrinin liderləri quraq iqlimi olan bütün ölkələr üçün aktual olan iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma tədbirlərini də müzakirə ediblər. Çünki ekoloji təhlükəsizlik geniş təhlükəsizlik gündəliyinin bir hissəsidir”.

Samirə SƏFƏROVA