Türk dövlətlərinin “Ümumi dil”dən “Böyük dil” modelinə doğru hərəkəti başladı...
Əkbər Qoşalı: “Belə məsuliyyətli mövzularda tələsmək də olmaz”
Türk Dövlətləri Təşkilatının qeyri-rəsmi Zirvə görüşünün Qarabağ Bəyannaməsinin 16-cı bəndində deyilir ki, süni intellekt layihələrinin uğurlu inkişafı üçün üzv dövlətlərin böyük dil modelinin yaradılmasının və mədəniyyətlərarası ünsiyyəti asanlaşdırmaq, təhsil platformalarını inkişaf etdirmək, səhiyyə texnologiyalarını təkmilləşdirmək və iqtisadi inteqrasiyanı təşviq etmək üçün böyük dil modeli formasında ümumi platformadan istifadənin vacibliyini qeyd edirlər.
Göründüyü kimi, burada böyük türk modeli və türk dövlətləri üçün vahid dildən, əlifbadan söhbət gedir. Ümumiyyətlə, böyük dil modeli diyəndə nə başa düşülür?
“Süni intellekt layihələri, eləcə də böyük çevrəyə malik təhsil, sağlıq platformaları inkişaf etdirilməli, təkmilləşdirilməli...”
Sözügedən məsələni “Bakı-Xəbər”ə şərh edən Beynəlxalq “Alaş” Ədəbiyyat mükafatı laureatı, şair-publisist Əkbər Qoşalının fikrincə, tədbir Türk dünyası üçün önəmli hadisədir: “Türk Dövlətləri Təşkilatının Şuşa Zirvəsi əziz Şuşamız üçün, Azərbaycanımız üçün, bütövlükdə Türk dünyası üçün önəmli hadisədir – elə Şuşanın və tədbirin adı kimi Zirvə hadisəsidir. Nə bu Zirvə, nə Zirvədə qəbul edilmiş “Qarabağ Bəyannaməsi” birdən-birə baş verməyib. Bu işlər nəyi, nə vaxt, necə, harda və kiminlə etmək gərək olduğunu zərgər dəqiqliyi ilə bilərək yerinə yetirilir. – Atalar demiş, yüz ölçüb, bir biçərək... Yoxsa, (keçmiş adı ilə) “Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” üzrə ATƏT-in keçmiş Minsk qrupu həmsədrlərinin məzmunsuz vasitəçiliyi ilə aparılan danışıqlarda, guya onlar bizə Şuşamı vəd edirdi? “5 + 2” deyirdilər – o da bizim çıxarlarımıza tam cavab vermirdi əlbəttə. Əlbəttə, indi biz əziz Şuşamızdayıq, Qarabağımızın hər yerindəyik, qardaşlarımızla Zirvəyə yığışırıq, “Böyük Qayıdış”ı həyata keçiririk; biz Gündoğar Zəngəzurdayıq, Günbatar Zəngəzura ləyaqətli dönüşü düşünürük və s. Uzun sözün qısası, Şuşa Zirvəsinin “Qarabağ Bəyannaməsi”ndə bütün əməli çalışma sahələrinin əhatə olunması çağdaş çağırışlara cavab verir, gələcək nəsillərə yol açır, dədələrimizin ruhunu şad edir. Əlbəttə, Azərbaycanın ev yiyəsi, təşəbbüsçüsü olduğu başqa beynəlxalq tədbirlərdə, platformalarda da süni intellekt, texnologiyalar, dijital aləm, virtual ilətişim və s. kimi mövzular diqqət mərkəzində olub. Türk dünyası ilə bağlı diqqət isə bir başqadır. Özəlliklə də, TDT üzvü olan Azərbaycan və Türküstandakı qardaş respublikalar dövlət müstəqilliyinin bərpasının 33-cü ildönümü ərəfəsindədir, ancaq ortaq dil, ortaq əlifba mövzusunda kamal sonuca varılmayıb. Əlbəttə, belə məsuliyyətli mövzularda tələsmək də olmaz. 33 ili isə həm yetərsiz, həm də yetərli müddət kimi xarakterizə etmək mümkündür. İndi bizim belə vurğular etməyimiz nə qınaq kimi, nə arxayınçılıq imkanları kimi dəyərləndirilməlidir. Bir şərəfli yola çıxmışıq, irəliləyirik, əsas odur, sonuc əldə edək. Yolumuz gül-çiçəklik deyil, xeyli qayğılar vardır, aram-aram qayğıları çözürük; ümid edir, təşviq edir və inanırıq ki, Qırğız Respublikası da nəhayət latın qrafikalı əlifba mövzusunda dəqiq yol xəritəsinə malik olacaq. Ümid edir, inanırıq ki, Özbəkistan və Qazaxıstan ikiqrafikalı əlifbadan təkqrafikalı əlifbaya qəti keçidi təmin edəcək; arzu edir, inanırıq, TDT üzvlərinin hamısı latın qrafikalı əlifba əsasında ortaq əlifba mövzusunu çox uzaq gələcəyə saxlamayacaq. Nə gizlədək, latın qrafikalı əlifbalarımızda da xeyli fərqliliklər vardır – hər hansı iki türk respublikasının əlifbası bir-biri ilə tam üst-üstə düşmür. Burada obyektiv və subyektiv kimi görünən – belə təqdim edilən səbəblər vurğulana bilər; biz isə Türk birliyi vurğusu edirik, elə bilirik, bu, vurğuların ən doğrusu, ən üstünüdür. Atatürk deyirdi, “türk dili türk bilinci qədər doğaldır. Türk dili türk bilinci və dühası qədər məntiqlidir, yüksəkdir”. “Qarabağ Bəyannaməsi”ndən gətirdiyiniz misal yalnız ortaq dil, ortaq əlifba anlayışını deyil, qarşılıqlı anlaşmanın texnoloji bazasını, o bazanın təkmilləşdirilməsini (də) ehtiva edir. Hazırda əlimizdə olan bəzi qaynaqlar dil uyğunlaşdırmalarında kobud yanlışlıqlar edir. Örnəyi, “google translate” proqramına mətn ümidli olmaq olmaz. Hesab edirəm, öz dilmanc proqramlarımız, öz elektron sözlüklərimiz gəlişdirilməlidir – “Qarabağ Bəyannaməsi” də bunu önərməkdədir. Ustadlarımızın dediyi kimi, mədəniyyət – insan əli, əqli və ruh gücü ilə yaradılmış bütün pozitivləri ehtiva edir. Dil, ünsiyyət də bu poiztivlərin önəmli, bəlkə ən önəmli hadisəsidir. Süni intellekt layihələri, eləcə də böyük çevrəyə malik təhsil, sağlıq platformaları inkişaf etdirilməli, təkmilləşdirilməli, bunlar da sosial-iqtisadi bağlar üzərindən bütün digər əməli çalışma sahələrində işbirliyinə çağırmalı, həvəsləndirməlidir. Bax, bu anlamda “Qarabağ Bəyannaməsi”ndə dil modeli formasında ümumi platformaya vurğu edilməsi çox önəmli hadisədir. Ümid edirəm, ortaq türk qurumları, özəlliklə Beynəlxalq Türk Akademiyası, Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu, TÜRKSOY, TÜRKPA və əlbəttə, TDT Daimi Katibliyi “Qarabağ Bəyannaməsi”ndən irəli gələn məsələlərə candan-könüldən yanaşacaq, yeniliklərə imza atacaqlar”.
Vidadi ORDAHALLI
