ŞƏT NATO ilə tarazlıq yaradan yeni beynəlxalq qurum kimi qəbul olunur...

Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) Astanada keçirilən iclası dünya miqyasında da xüsusi diqqət mərkəzində yer alır. Rusiya, Çin, Azərbaycan, Türkiyə dövlət başçılarının, BMT-nin baş katibinin, bir sıra ölkələrin prezidentlərinin  iştirak etdiyi sammitdə beynəlxalq gündəmin də ən aktual mövzuları müzakirə predmetidir. 

Əvvəlcə Rusiya, Çin və Mərkəzi Asiyanın keçmiş sovet respublikaları tərəfindən təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və sərhəd problemlərinin həlli üçün yaradılmış ŞƏT beynəlxalq arenada nüfuzlu oyunçuya çevrilib. Qərb politoloqları qəbul edir ki, Qazaxıstanda baş verən tədbirə məhəl qoymamaq yersizdir. Xüsusən də o fonda ki, Rusiya ilə Çin təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığı genişləndirir. Bundan başqa, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı dünyanın ən böyük iqtisadiyyatına malik iki dövlətdən birinin təmsil olunduğu təşkilatdır. Yəni Çin o təşkilatın əsas sponsor və təsisçilərindəndir. Təşkilatın Hindistan, Rusiya, Pakistan, İran kimi üzvləri var. Bu ölkələr həm əhalisinin sayına, həm iqtisadiyyatına, həm də bazara görə çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Amma dünyada baş verən hadisələr Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının həm də Qərblə rəqabət funksiyası daşıdığını ortalığa çıxarır. Son zamanlar Rusiyanın Ukraynada, ondan əvvəl Gürcüstanda keçirdiyi hərbi əməliyyatlar zamanı Qərbin, ABŞ-ın, Avropa İttifaqının və onların müttəfiqlərinin Rusiya şirkətlərinə tətbiq etdiyi sanksiyalar Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının Rusiya və Çin üçün əhəmiyyətini daha da artırdı. Bundan başqa, Qərb ölkələrinin öz müttəfiqlərinə qarşı təziqləri artırması müttəfiqlərin müəyyən mənada Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı ilə əməkdaşlığa meyillənməsinə təkan verdi. Məsələn, Qərbin güclü müttəfiqlərindən biri olan, Avropa İttifaqına inteqrasiyası əngəllənən Türkiyə də ŞƏT-ə doğru hərəkət edir. ŞƏT-in güclənməsi fonunda diqqət çəkən məsələlərdən biri NATO-da baş verənlərdir.  NATO-nun iyulun 9-11-də Vaşinqtonda keçiriləcək böyük sammiti ərəfəsində qurum daxilində müəyyən problemlərin olması özünü göstərir. Məsələn, NATO sammitinin qarşısında duran ən mürəkkəb məsələlərdən biri də Ukraynanın alyansa üzvlük perspektivlərinin yekun bəyannamədə necə bir mətnlə ifadə edilməsidir. NATO indiyədək bildirirdi ki, Ukrayna Rusiya ilə müharibədə olduğu bir vaxtda onun alyansa birbaşa üzvlüyündən söhbət gedə bilməz. Brüsseldə belə bir təklif də dolaşırdı ki, alyans Nizamnaməsinin qarşılıqlı müdafiəni nəzərdə tutan 5-ci maddəsi Ukraynanın işğal edilməmiş ərazilərinə şamil olunsun. NATO rəsmilərindən biri anonim şəkildə mediaya deyib ki, yekun bəyannamədə Ukraynanın üzvlük perspektivinə dair mətn ehtimalən Vilnüs sammitindəkindən azacıq güclü ola bilər. Vilnüs bəyannaməsində NATO-nun 2008-ci il sammitinin yekun sənədinə istinad edilirdi. Bu sənəddə deyilirdi ki, “Ukrayna NATO üzvlü olacaq”. Görünür, bu sammitdəki mətn də buna yaxın olacaq, yəni alyansa üzvlük üçün dəqiq vaxt öhdəliyi götürülməyəcək.

Bu sammitdə ABŞ-ın keçmiş prezidenti və hazırda prezidentliyə namizəd Donald Tramp faktorunu nəzərə almamaq mümkün olmayacaq. Əslində, NATO-nun Vaşinqton sammiti ABŞ prezident seçkisi kampaniyasının bir hissəsinə çevriləcək. Alyans rəsmiləri bildirirlər ki, Kiyevə sabit maliyyə dəstəyi, Ukrayna hərbçilərinin təlimləri kimi məsələlər artıq rəsmiləşdirilib və Tramp Ağ Evə qayıdarsa belə bunların dəyişməyəcəyini gözləmək olar. Lakin digər məsələ Trampın NATO üzvlərinin heç də hamısının öz maliyyə öhdəliklərinə əməl etməməsindən narazılığıdır. O, hətta bir dəfə bəyan etmişdi ki, ÜDM-nin 2 faizini hərbiyə xərcləməyən üzvlərə Rusiyanın hücumu təqdirində 5-ci maddə tətbiq olunmayacaq. Hazırda vəziyyət Trampın narazı olduğu vaxtlardakından bir qədər yaxşıdır. İndi 32 NATO üzvündən 23-ü bu öhdəliyi yerinə yetirir. Bundan əvvəl alyansın Rusiya ilə mümkün müharibəyə nə dərəcədə hazır olduğu narahatlıq yaradırdı. Lakin ötən il Vilnüsdə keçirilən sammitdə “NATO-nun hər qarış ərazisinin müdafiə olunacağına” dair öhdəlik götürülüb və bir sıra regional müdafiə planları işlənib. Vaşinqton sammitində bu plan və mexanizmlərin necə işləməsi məsələsi nəzərdən keçiriləcək. NATO indi döyüş hazırlığı vəziyyətində olan 500 minlik orduya malikdir. Bu, “soyuq müharibə” illərindən bu yana görünməmiş miqyasdır. İndi NATO-nun hazırlığı daha yüksək vəziyyətdədir, amma bəzi məsələlər həllini tapmalıdır. Bu, blokun şərq cinahında olan ölkələrin hava hücumundan müdafiəsinin gücləndirilməsi məsələsidir. Bundan başqa, alyansın daha çox uzaqmənzilli raketlərə və ağır tanklara ehtiyacı var. Bu sammitdə NATO-nun “Asiya-Sakit okean hövzəsi” üzrə partnyorları Avstraliya, Yaponiya, Yeni Zelandiya və Cənubi Koreya da iştirak edəcək. Bu isə o deməkdir ki, müttəfiqlər həmin region üzrə də bir çox razılaşmalar imzalamalı olacaqlar. Ekspertlər onu da qeyd edir ki, ABŞ prezidenti Co Bayden NATO-nun bundan əvvəlki sammitlərində fəal olmayıb, amma indi o, xüsusilə də Trampla debatlarda zəif nəticədən sonra fəallığını artırmalıdır. Lakin Bayden, necə deyərlər, öz siyasi varlığı uğrunda çarpışan yeganə Qərb lideri deyil. Fransa prezidenti Emmanuel Makron NATO sammitinə mərkəzçi alyansın parlament seçkisinin birinci turunda zəif nəticə göstərdiyi bir vaxtda gəlir. Mərkəzçi qüvvələr ikinci turda planlaşdırdıqları kimi Marin Le Penin populist və millətçi qüvvələrinin mütləq çoxluğuna mane ola bilməsələr, Makron mandatının bitdiyi 2027-ci ilədək istədiyi sərbəstliklə hərəkət edə bilməyəcək. Almaniyada kansler Olaf Şolts və koalisiyasının da gələn ilin seçkilərində uğur qazana bilməməsi mümkündür. Başqa sözlərlə, Berlin, Paris və Vaşinqton NATO-nun bu sammitində zəif liderlərlə təmsil olunurlar. Yalnız Britaniyada Keyr Starmerin leyboristləri seçkidən sonra daha böyük və hətta mütləq parlament çoxluğu ilə 2010-cu ildən bəri ilk dəfə hakimiyyətə qayıda bilərlər.

Nahid SALAYEV