Ermənilərin Azərbaycanda “toplu məzarlıq cinayətləri” necə əbədiləşdirilir...
Zorla müharibəyə cəlb edilən, işğala məruz qalan, əhalisi soyqırım edilən, qətlə yetirilən bütün ölkələrdə gühahsız insanların gömüldüyü toplu məzarlıqlar olub, bu gün də var.
Böyük dövlətlərin və xaricdəki güc mərkəzlərinin dəstəyi ilə Ermənistanın Azərbaycan ərazilərinə təcavüzü nəticəsində həm torpaqlarımız işğal olundu, həm də o ərazilərdə yaşayan insanlar soyqırım edildi, itkin düşdü, əsir və girov götürüldü. O da məlumdur ki, Birinci Qarabağ Müharibəsi dövründə Azərbaycanın 4 minə yaxın vətəndaşı itkin düşüb və bu gün onların taleyi Ermənistan hər hansı bir informasiya verməkdən yayınır.
44 günlük Vətən müharibəsi ilə Azərbaycan torpaqlarının böyük hissəsini işğalçı Ermənistanın tapdağından azad etdi və 2023-cü ilin sentyabr ayında baş verən lokal antiterror tədbirləri nəticəsində öz ərazilərində suverenliyini təmin etdi və ərazi bütövlüyünə nail oldu. Müharibə nəticəsində azad olunan ərazilərimizdə böyük və dəhşətli mənzərələrlə qarşılaşdıq.
Mətbuatda 2020-ci il dekabrın 1-nə olan məlumata əsasən gedən məlumatda vurğulanırdı ki, Birinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində aralarında 71 uşaq, 267 qadın, 326 qoca olmaqla, itkin düşmüş 3890 azərbaycanlının, o cümlədən əsir və girov götürüldüü müəyyən edilmiş 872 nəfərin sonrakı taleyi məlum deyil.
4 min nəfərə yaxın taleyi məlum olmayan vətəndaşlarımız barədə Ermənistanın hər hansı bir məlumat verməkdən yayındığı məlumdur. Həm müharibəyə qədər, həm də müharibədən sonra Ermənistan bu istiqamətdə addım atmaq istəmir.
Bildiyimiz kimi Prezident İlham Əliyevin müvafiq tapşırığına əsasən, işğaldan azad edilmiş ərazilərdə I Qarabağ müharibəsi zamanı itkin düşmüş Azərbaycan vətəndaşlarının ehtimal edilən məzar yerlərinin müəyyən edilməsi istiqamətində axtarış tədbirləri hələ də davam etdirilir. İndiyə qədər azad olunan ərazilərimizdə bir neçə toplu məzarlıqlar aşkarlanıb.
Son illər azad ərazilərdə tikinti-quruculuq işləri aparılarkən müxtəlif yerlərdən kütləvi məzarlıqlar aşkarlandı. O məzarlarda amansızlıqla, vəhşiliklə qətlə yetirilən vətəndaşlarımızın dəfn olunduğu üzə çıxdı.
Kütləvi məzarlıqlar - tarixin şahidləri...
Tədqiqatçı Bilal Şimşir yazır ki, azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar və soyqırımı aktları hərbçilərə və dinc əhaliyə qarşı eyni amansızlıqla aparılıb. “İşğalçılıq prosesində, yəni hərbi təcavüz dövründə Ermənistan silahlı qüvvələri hərbi və mülki şəxslər arasında heç bir fərq qoymadan işğal etdikləri rayon və şəhərlərdə dinc azərbaycanlı əhalini amansızlıqla qətlə yetirib. Azərbaycanlılar etnik təmizləməyə və soyqırımına məruz qalıblar. Ermənistanın hərbi-siyasi rəhbərliyi Əsgəranın Meşəli kəndində, Şuşanın Malıbəyli və Quşçular kəndlərində, Xocavəndin Qaradağlı kəndində, Xocalı şəhərində, Kəlbəcərin Ağdaban kəndində və digər yerlərdə dinc əhalinin amansız şəkildə sistematik və kütləvi qırğınını, soyqırımını törətməklə, “Dağlıq Qarabağda” yaşayan azərbaycanlı mülki əhalinin bir hissəsini fiziki cəhətdən məhv etmək, qalan hissəsinin isə müqavimət əzmini qırıb regionu onlardan təmizləmək məqsədi güdürdü. Acınacaqlı hal budur ki, hələ də işğalçılıq siyasətindən əl götürməyən təcavüzkar Ermənistan Azərbaycan ərazisində basdırdığı minaların xəritəsini vermək istəmədiyi kimi, kütləvi məzarlıqların da yerlərini demir. Əslində hər iki hal özündə revanşizm cəhdlərini birləşdirir”-deyə bildirib.
Xocavəndin Edilli kəndində, Xocalıda, Füzulidə, Şuşada, Laçında, Kəlbəcərdə, eləcə də digər azad ərazilərimizdə insan faciəsini əks etdirən kütləvi məzarlıqlar aşkarlanıb.
Bu məzarlıqlar bir daha sübut edir ki, erməni barbarlığının, vandallığının həddi-hüdudu, miqyası yoxdur.
Aşkarlanan kütləvi məzarlıqlar - erməni vəhşiliyini ifşa edən fakt...
2024-cü ilin əvvəllərində Xocalı şəhərinin mərkəzində (keçmiş xalça fabrikinin yaxınlığında) əsaslı bərpa-quruculuq işləri çərçivəsində aparılan qazıntı işləri zamanı basdırılmış vəziyyətdə kütləvi insan qalıqlarının aşkar olundu.
Martın əvvəllərinə qədər olan rəsmi məlumatlarda qeyd olunur ki, görə, martın əvvəlləBaş Prokurorluğun keçirilən prosessual hərəkətlər nəticəsində daha 1 nəfərə aid insan qalıqları aşkar olunub və bununla da kütləvi məzarlıqdan tapılan qalıqlarının ən azı 14 nəfər insana məxsus olması, onların işgəncələrə məruz qalmaları, mənsub olduqları dinin tələblərinə uyğun qaydada dəfn olunmamaları və xüsusiyyətlərinə görə ən azı 25 il əvvəl basdırılması müəyyən edilib.
Əlbəttə, birinci və sonuncu kütləvi məzarlıq deyil, neçə-neçə kütləvi məzarlıqlar başqa ərazilərdən aşkarlanıb.
Onu da qeyd edək ki, ötən illərdə Xocalı rayonunun Fərrux kəndi ərazisində aşkarlanan insan qalıqlarının Birinci Qarabağ müharibəsində Fərrux yüksəkliyi və eyniadlı kənd uğrunda gedən döyüşlərdə şəhid olmuş şəxs və ya şəxslərə aid olması ehtimal edilirdi. Füzuli rayonunun Aşağı Seyidəhmədli, Ağdam rayonunun Sarıcalı kəndində də kütləvi məzarlıq aşkar olunub. Aparılan qazıntı işləri nəticəsində Şuşa həbsxanası ərazisində 17 şəxsə aid olduğu ehtimal edilən insan qalıqları aşkarlanıb. Əvvəl də Şuşa həbsxanasının ərazisində kütləvi məzarlıq tapılmışdı. Kəlbəcər şəhərində yenidənqurma və bərpa işləri ilə bağlı aparılan qazıntı zamanı daha bir kütləvi məzarlıq aşkarlanmışdı. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Kəlbəcərdə bir çox qırğınlar törədilmişdi ki, onların ən dəhşətlisi Başlıbel kəndində olub. Başlıbelin işğalı zamanı erməni quldurları 27 nəfəri güllələmişdilər. Aşkarlanan insan qalıqlarının da o qırğınların qurbanlarına aid olduğu ehtimal edilirdi.
2022-ci ilin oktyabrında Xocavənd rayonunun Edilli kəndində Birinci Qarabağ müharibəsində ermənilər tərəfindən qətlə yetirilən 12 azərbaycanlının dəfn olunduğu kütləvi məzarlıq barədə Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyası məlumat yaymışdı.
Ümumiyyətlə, mart ayına qədər olan məlumatlara görə, aşkarlanan kütləvi məzarlıqlardan 400-dən artıq insanın qalıqları tapılıb ki, onlardan 15 nəfər itkin düşmüş şəxsin aqibətinə aydınlıq gətirilib. Ekspertlərə görə, 4 minədək itkinin müqabilində isə bu, çox kiçik rəqəmdir.
Onu da qeyd edək ki, davamlı şəkildə ərazilərimizdən vətəndaşalrımızın dəfn olunduğu kütləvi məzarlıqlar aşkarlanır.
Toplu məzarlıqlarda erməni cinayətlərinin əbədiləşdirilməsi...
Birinci Qarabağ mühadibəsində Azərbaycan ərazilərində erməni faşistləri tərəfindən amansızlıqla qətlə yetirilən azərbaycanlıların kütləvi məzarlıqları açılır və onların şəxsiyyətinin müəyyənləşdirilməsi prosesi həyata keçirilir. Bu öz yerində. Bu cür problemlərlə üzləşən xalqların, ölkələrin hamısında insanların kütləvi dəfn edildikləri məzarlıqların üzərində xatirə abidələri tikilir, yaxud həmin əraziyə hadsiəni əks etdirən xüsusi löhvə vurulur. Qardaş Türkiyənin müxtəlif ərazilərində toplu məzarlıqların üzərində bu cür löhvələrə rast gəlmək olur.
Azərbaycanda da kütləvi məzarlıqlar aşkar olunan ərazilərdə bunları etmək olar. Ən azından bir xatirə löhvəsi qoymaqla dinc azərbaycanlıların, öz torpaqlarını müdafiə edən hərbiçilərimizin erməni daşnakları, barbarları tərəfindən hansı vəhşiliklərlə qətlə yetirildiyi barədə dünyada geniş təsəvvür yaratmağa nail olmaq mmükündür.
O məzarların içindən insan qalıqları götürülüb başqa yerlərdə dəfn edisələr də belə, o məzarlqıların yerində bir löhvə qoyub “burada 1992-ci ilin fevralında Xocalı şəhərində erməni faşistlərinin qətlə yetirdiyi azərbaycanlılar kütləvi şəkildə dənf eidlmişdi” deyə yazmaq olar. Yaxud Edillidə, Ağdamda, Füzulidə, Şuşada, Kəlbəcərdə kütləvi məzarlıqların üzərində bu cür löhvələr qurmaqla biz dünyaya böyük məlumatlar ötürə bilərik. Ekspertlər hesab edirlər ki, kütləvi məzarlqıların şakarlandıqları yerlərdə belə löhvələrin qurulması, hətta kiçik abidələrin tikilməsi erməni vəhşiliyinin dünyaya çatdırılmasında böyük əhəmiyyətə malik olar. Düzdür, rayonlarda zəfər və işğal muzeylərinin inşaası aparılır, amma kütləvi məzarlıqlarında yerlərində şəhidlərimizin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi arzuediləndir. Bu həm də mövcud olmuş kütləvi məzarlıqların ölkəmizə gələn turistlərin, tarixçi alimlərin, müxtəlif peşə sahiblərinin diqqətini bu məsələyə yönəltmək baxımından çox əhəmiyyətlidir. Toplu məzarlqılarda erməni cinayətlərinin əbədiləşdirilməsi, qan yaddaşımıza həkk olunması baxımından kütləvi işlər görülməlidir. Əlbəttə, ola bilsin, dövlət qurumları bu sahədə addımlar atır. Bütün hallarda Azərbaycan ictimaiyyəti hesab edir ki, kütləvi məzarlıqların nişabnəsi qalmalıdır və bu bizə qanlı faciələrimizi unutdurmağa qoymayacaq.
İradə SARIYEVA
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
