İran seçkilərində "azərbaycanlı faktoru" ön plana çıxır...

Aparılan son hesablamalar göstərir ki, İranda prezident seçkisinin birinci turunda  elektoratın 60 faizindən çoxu səsverməyə getməyib. Baxmayaraq ki, bu səsvermə növbəti prezidentin Ali dini lider Əli Xamneinin varisliyində roluna görə vacib sayılır. 

Seçkidə namizədlərin heç biri gərəkən 50 faizi yığa bilmədiyindən iyulun 5-də islahatçı Məsud Pezeşkianla sərt xətt tərəfdarı, mühafizəkar, keçmiş nüvə danışıqçısı Səid Cəlili arasında ikinci tur keçirilməlidir.

Ölkədə və xaricdə dissidentlər genişmiqyaslı boykot çağırışları edib, son seçkilərdən bəri heç bir dəyişikliyin baş vermədiyini deyiblər. Bundan sonra seçkidə rekord zəif seçici fəallığı qeydə alınıb. Ümumiyyətlə, İranda 2020-ci ildən bəri seçici fəallığı azalmağa doğru gedib, bunun bir səbəbi də azadlıqların olmaması, iqtisadiyyatın axsaması, həyat standartlarının pisləşməsidir. Son böyük seçkilərdə seçici fəallığının azalması həm də koordinasiyalı vətəndaş itaətsizliyinin birbaşa nəticəsidir ki, bu da məyus ictimaiyyətə narazılıqlarını hakimiyyətə çatdırmağa şərait yaradır. İran prezidentliyinə azərbaycanlı namizəd Məsud Pezeşkian digər namizəd Səid Cəlili ilə teledebatdakı çıxışında bu məsələyə geniş şəkildə toxunub: “Xalqın hüququnu pozub, onun səsini eşitməyəndə, əlbəttə ki, səsvermədə iştirak səviyyəsi aşağı olacaq. Qiymətlərin bahalaşması, qız və qadınlara qarşı münasibət, internetə məhdudiyyət səbəbindən günü-gündən sosial dəstəyi itiririk”. O, qeyri-farslar və qeyri-şiələrə qarşı ədalətsiz münasibətə də diqqət çəkib: “Bu, vətəndaşların hakimiyyətə qarşı inamsızlığına səbəb olur”. Pezeşkian həmçinin hakimiyyət qruplarına üzv olmayan şəxslərin sıxışdırıldığını, onların hansısa vəzifə tutmasına imkan verilmədiyini bildirib. Azərbaycanlı namizəd, bununla yanaşı, 2022-ci ilin ümumi etiraz aksiyalarına da toxunub, etirazçılara qarşı münasibət və repressiyanı pisləyib: “Yanımızda olanların küçələrə axışıb mitinq keçirmələrinə haqq qazandırır, bizə etiraz edənlərin narazılıqlarını ifadə etməsini isə qanunsuz adlandırır, onları saxlayır və həbsxanalara salırıq”. Məsud Pezeşkian hakim sistemdə təmsil olunan bir çoxlarını ölkəni qəfəsə çevirməkdə, bütün qapıları bağlamaqda və dünya ilə normal münasibətlər qura bilməməkdə günahlandırıb. Bunlar fonunda İranda seçkilərlə bağlı daha bir qalmaqal yaşanıb. Belə ki, Səid Cəlilinin seçki qərargahının nümayəndələri Pezeşkiana səs verənləri eşşək adlandırıblar. Artıq bu barədə yerli sosial media kanallarında məlumat və videolar yayılıb. Cəlilinin nümayəndəsi bu xüsusda bildirib: “Mərənddə 95 min səsin 76 mini Məsud Pezeşkiana verilib, açıqca elan edirəm, təhqir də olsa: Pezeşkiana eşşəklər səs verib”. Müfaviq videonun yayılmasından sonra Mərənddə Cəlili və onun seçki qərargahının nümayəndələrinə qarşı etiraz aksiyası başlayıb, polis qüvvələri aksiyanın genişlənməsinin qarşısını alıb, bəzi etirazçıları bir neçə saatlığına həbs edib. Saxlanılanlar dindirildikdən və aksiya keçirməməklə bağlı yazılı iltizam alındıqdan sonra sərbəst buraxılıblar. Hesab olunur ki, baş verənlər İranda yenə milli ayrıseçkiliyin təzahürüdür. Bu ayrıseçkilik azərbaycanlılara qarşı özünü qabarıq büruzə verir. Məsud Pezeşkian bunlar fonunda qeyd edib: “Bir daha fəxrlə elan edirəm ki, mən azərbaycanlıyam. Mahabadda dünyaya gəlmişəm, atam, anam və bütün nəslim azərbaycanlıdır”. O, bununla yanaşı, İranda Azərbaycan türkcəsinə qarşı məhdudiyyətlərə də toxunub: “Bir azərbaycanlı olaraq kimsənin dilimi lağa qoymasına icazə vermərəm, heç kim Azərbaycan türkcəsində yazıb-oxumağa qadağa qoya bilməz”.

28 iyun seçkisindən sonra təhlilçilər bildirir ki, daha bir sərt xətt tərəfdarı prezidentin hakimiyyətə gəlmək qorxusu birinci tura getməyənləri ikinci tura gedib Pezeşkiana səs verməyə vadar edə bilər. Görünür, elə Pezeşkian və tərəfdarları da sosial mediada buna fokuslanır, boykot tərəfdarlarını ona səs verməyə inandırmağa çalışırlar. Pezeşkian X platformasında yazıb ki, İranın gələcəyi təhlükədədir" və ölkəni yalnız yüksək seçici fəallığı xilas edə bilər: “Mən xalqdan biriyəm. Xalqın 60 faizi bizim heç birimizi qəbul etmir. Əgər Cəlili kimi şəxslərin düşüncəsi hakim olarsa, 40 faiz fəallıq 20 faizə düşəcək”. Bəzilərinin fikrincə, Pezeşkian gərək islahatlar üçün aydın cızılmış platforma təqdim etsin ki, müxalif fikirli seçicilər də ona səs versinlər. Bəziləri isə Cəlilinin prezidentliyinin təhlükəli tərəflərinə diqqət çəkilər. Onlar xəbərdarlıq edirlər ki, Cəlili qadınlar üçün məcburi hicab qadağasını daha da gücləndirə, İranı Şimali Koreyaya oxşar total qlobal təcridə apara bilər. Qeyd edək ki, 28 iyunda keçirilən prezident seçkilərinin birinci turunda Məsud Pezeşkian bütün rəqiblərini qabaqlayıb, Səid Cəlili isə ikinci olub. Seçici fəallığının 40 faiz olduğu birinci turda namizədlərdən heç biri 50% səs toplamadığı üçün 5 iyulda ikinci tur keçiriləcək. Seçkilərin ilk turunda birinci çıxan Pezeşkian ən çox səsi, başda türklər olmaqla, ölkənin qeyri-fars və qeyri-şiə icmalarının yaşadığı bölgələrdən toplayıb, Cəlili şiə fars icmalarının yaşadığı bölgələrdə birinci yeri tutub. Rəsmi İRNA və yarı-rəsmi “Tasnim” agentliklərinin məlumatına görə, Pezeşkian 16 vilayətdə, Cəlili isə 15 vilayətdə ən çox səs toplayıb.

Samirə SƏFƏROVA