İrlandiya təcrübəsi Azərbaycan və Türkiyə ilə normal münasibətlərdə Ermənistan üçün yaxşı nümunədir...

Məlum olduğu kimi Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan 2027-ci ilin yanvarına kimi  yeni konstitusiya layihəsini hazırlamaq və təsdiq etmək tapşırığı verib. Məsələ burasındadır ki, mövcud konstitusiyada Azərbaycana və Türkiyəyə qarşı yer alan ərazi iddialarından xilas olmaq üçün ən yaxşı yol məhz yeni  konstitusiyanın qəbuludur. Digər tərəfdən qeyd olunan xüsusda nümunələr də var. 

Baş verənlərə bağlı Rusiyanın “Vestnik Kavkaza” portalı yazır: “1998-ci ildə İrlandiya Konstitusiyasına dəyişiklik edərək Böyük Britaniyaya qarşı ərazi iddialarından imtina etdi. Azərbaycan indi də sülh müqaviləsi imzalamaq üçün Ermənistandan bunu tələb edir. Təxminən yazın ortalarında Ermənistanla Azərbaycan arasında münasibətlərin normallaşması prosesi sürətlənməyə başladı. Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Qazax rayonunun 4 Azərbaycan kəndinin sülh yolu ilə Bakının nəzarətinə qaytarılması ilə bağlı mühüm addım atdı. Çoxdan gözlənilən sərhədlərin delimitasiyası prosesi başladı. Ərazi məsələlərinin həlli hələ də davam edir, o cümlədən anklavlar probleminin qalması səbəbindən. Amma bir hüquqi məsələ var ki, onun əhəmiyyəti digərlərindən geri qalmır. Bu, Ermənistan Konstitusiyasıdır. Əsas qanun səviyyəsində İrəvan hələ də şərq qonşusunun ərazisinə iddialarını saxlayır. Ermənistan Konstitusiyasının preambulasında Müstəqillik Bəyannaməsinə istinad var və burada Azərbaycanın Qarabağ iqtisadi rayonunun bir hissəsinin Ermənistana birləşdirilməsindən bəhs edilir - bəyannamənin mətnində Sovet Ermənistanı hakimiyyətinin 1 dekabr 1989-cu il tarixli “Ermənistan SSR və DQMV-nin birləşdirilməsi haqqında” qanunsuz dekreti yer alır. Bakı, təbii ki, vəziyyəti olduğu kimi qoya bilməz: uzunmüddətli sülhə təminat vermək üçün Ermənistan Azərbaycan ərazisində təkcə siyasi razılaşmalar səviyyəsində deyil, həm də rəsmi səviyyədə iddialarından əl çəkməyə borcludur. Ermənistan tərəfi Azərbaycan hakimiyyətinin mövqeyindən xəbərdardır və bu fonda konstitusiyanın dəyişdirilməsinin zəruriliyi ilə bağlı iki baxışı var. Bir tərəfdən, hələ 2024-cü ilin yanvarında Nikol Paşinyan ölkənin əsas qanununa dəyişikliklərin edilməsinin məqsədəuyğunluğundan danışıb, onları ölkəni demokratikləşdirmək istəyi ilə əsaslandırıb. Digər tərəfdən, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi münasibətlərin həllinin tərkib hissəsi kimi Ermənistan Konstitusiyasına dəyişiklik edilməsinin vacibliyini vurğulayanda İrəvandakı diplomatlar belə bir əlaqəni inkar edirlər. İndi normallaşma prosesi sürətlə gedəndə Ermənistan Konstitusiyası məsələsi gündəmə gəlib. Bu günlərdə Türk Dövlətləri Parlament Assambleyasına (TÜRKPA) üzv ölkələrin parlament rəhbərlərinin iclasında Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev bu məsələnin prinsipial əhəmiyyət kəsb etdiyini açıq şəkildə bildirdi: “Ermənistan-Azərbaycan prosesinə gəlincə, fikrimizcə, bir neçə sual hələ də açıq qalır. Onlardan biri Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını özündə əks etdirən Ermənistan Konstitusiyasıdır. İkincisi, Ermənistanın Azərbaycan və Türkiyəyə qarşı əsassız ərazi iddialarına son qoymaq lazımdır”. Azərbaycan liderinin Türkiyənin adını çəkməsinin bir səbəbi var. Axı həmin Müstəqillik Bəyannaməsində “erməni soyqırımı” da qeyd olunur. Onilliklərdir ki, İrəvan Ankaradan 1915-ci ildə Osmanlı İmperiyasında baş vermiş faciəvi hadisələrin təkcə erməni xalqına qarşı cinayət kimi birtərəfli tanınmasını istəyir. Türkiyə bununla razılaşsaydı, məsələ təkcə maddi təzminatla məhdudlaşmayacaqdı: erməni millətçiləri Türkiyənin şərq rayonlarının Ermənistana birləşdirilməsinə ümid bəsləyirlər.Ona görə də İlham Əliyev həmin çıxışında ümumən qonşularını revanşizmə qarşı xəbərdar etdi: “Biz görürük ki, bu cür fikirlər təkcə müxalifətdə deyil, iqtidarda da var”.

Artıq bir aydan çoxdur ki, Ermənistanda etiraz aksiyaları keçirilir. Erməni Apostol Kilsəsinin arxiyepiskopu Baqrat Qalstanyanın rəhbərlik etdiyi “Vətən naminə Tavuş” adlı hərəkat Paşinyanı Azərbaycanla sərhəd mübahisələrini həll etmək istəyinə görə tənqid edir. Artıq ərazilərlə bağlı iddialar Ermənistanın baş nazirinin dərhal istefasını tələb edən şüarlara çevrilib. Küçənin və müxalifətin təzyiqi altında Paşinyanın kabineti İlham Əliyevin konstitusiyanın dəyişdirilməsi ilə bağlı qaldırdığı sualdan yayınmağa çalışır. Ermənistan parlamentinin sədr müavini Ruben Rubinyan jurnalistlərlə söhbətində bildirib ki, əsas qanuna edilən dəyişikliklərin Azərbaycanla sülh prosesi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur və bu, Ermənistanın daxili işidir: “Ermənistan Respublikasının Konstitusiyası, ona düzəlişlər və ya əlavələr edilməsi Ermənistanın daxili işidir və bu, danışıqların gündəliyinə daxil ola bilməz”. Hazırda həm Bakı, həm də İrəvan sülh sazişinin imzalanmasına müsbət yanaşırlar. Rubinyan həmin çıxışında bildirib ki, saziş “hətta sabah da” bağlana bilər. Eyni zamanda, İrəvan Bakıdan “konstruktiv yanaşma” gözləyir, görünür, bu, Azərbaycanın Ermənistan konstitusiyasına uyğun olaraq ədalətli tələblərdən imtina etməsi deməkdir. Belə çıxır ki, Ermənistan hakimiyyəti hələ də Ermənistan Respublikasının dövlətçiliyinin təməlində Qarabağa iddialarını saxlamaq istəyir. Ona görə də Bakının Ermənistan Respublikasının əsas qanununa düzəlişlər edilmədən sülh müqaviləsini imzalamaqdan imtina etməsi təəccüblü deyil. İlham Əliyev bununla bağlı bildirir: “Əlbəttə, Ermənistanın hazırkı konstitusiyasının dəyişməz qaldığını nəzərə alsaq, Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi bağlamaq, sadəcə olaraq, mümkün deyil. Biz bu sualı qaldıranda, mən bunu dedim və bir daha demək istəyirəm, ona görə yox onların daxili işlərinə qarışmaq istəyirik, qətiyyən yox.  Amma onların bizə qarşı ərazi iddiaları olduğu bir vaxtda biz Ermənistanla sülh sazişi bağlaya bilmərik”. Tarixən əsas qanuna bu cür dəyişikliklər istisna deyil. Böyük Britaniyadan əhəmiyyətli bir nümunə var. 1998-ci ildə Şimali İrlandiyada münaqişəni həll edən “Belfast” sazişi bağlandı. Müqaviləyə uyğun olaraq İrlandiya Respublikasının Konstitusiyasına dəyişikliklər edilib. Məsələ burasındadır ki, konstitusiyanin ikinci və üçüncü maddələrində irlandların Şimali İrlandiyaya iddiaları yer alırdı ki, bu da Böyük Britaniyanın narahatlığına səbəb olub. Bu iddialara görə Şimali İrlandiyada 1968-1998-ci illərdə Londonda separatçılarla mərkəzi hökumət arasında qarşıdurma yaranıb. Cinayət nəticəsində baş nazir Marqaret Tetçer az qala irlandiyalı terrorçuların əli ilə öləcəkdi. Lakin tərəflər barışmağa gələndə London Dublindən İrlandiya Konstitusiyasına dəyişiklikləri və Birləşmiş Krallığın Şimali İrlandiya üzərindəki suverenliyinin hüquqi tanınmasını əldə etdi. Böyük Britaniyanın Azərbaycandakı keçmiş səfiri Ceyms Şarp bu yaxınlarda Dumanlı Albionda siyasi məskunlaşmanın tarixi nümunəsini xatırladıb. “X” sosial şəbəkəsində o yazıb ki, Bakının İrəvandan ərazi iddialarından əl çəkməsi və Ermənistan Konstitusiyasının dəyişdirilməsi tələbləri tamamilə haqlıdır. Nümunə kimi o, 1998-ci il “Belfast” sazişini və İrlandiya Konstitusiyasına düzəlişləri göstərib. Görünən odur ki, Paşinyan indi çətin vəziyyətdədir. Normallaşma prosesi gedir. Baş nazir böyük təzyiq altındadır. Bəs bu hal konstitusiyaya dəyişikliklərdən imtina üçün alibiyə çevrilməlidirmi? Sülh əhval-ruhiyyəsini nəzərə alaraq, Bakı bu məsələnin həllini bir müddət təxirə sala bilər. Ermənistanda vəziyyət düzələndə Paşinyan yenidən konstitusiya mövzusuna qayıda bilər. Uzunmüddətli perspektivdə iki qonşu arasında münasibətlərin tam həlli üçün heç kimin heç kimə qarşı nə faktiki, nə də formal ərazi iddiası olmamalıdır. Bundan əlavə, qısa müddətdə Ermənistanda istər dövlət çevrilişi, istərsə də parlament seçkiləri yolu ilə hakimiyyət dəyişikliyi ehtimalını nəzərə almamaq olmaz. Əgər revanşistlər Qarabağ müharibəsindəki məğlubiyyəti, Qazaxın 4 kəndinin dinc yolla qaytarılmasını xəyanət hesab etsələr, onlarla razılaşmaq çətin olacaq. Bakının, təbii ki, həmişə dəmir arqumenti var - ordu. Amma regionun təhlükəsizliyi üçün həm Ermənistan, həm Azərbaycan, həm də İran, Türkiyə və Rusiyanın təmsil olunduğu digər regional qüvvələr yeni eskalasiyaların qarşısını almaqda maraqlıdırlar. Digər məsələlərlə yanaşı, Ermənistan blokadadan çıxmaq və Türkiyə ilə əlaqələr qurmaq istəyirsə, konstitusiyaya dəyişikliklər onun üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Ermənistanın hansı yolu tutacağı daha çox siyasi hakimiyyətin sabitliyindən asılıdır”.

Tahir TAĞIYEV