Zəngəzurun ayrıca tarixinin yazılmasına böyük zərurət yetişdi...
Bəxtiyar Həsənov: “Mənbələr üzə çıxdıqca, yeni məlumatlar əldə edildikcə Zəngəzurun tarixinin daha da zənginləşdirilməsi, yenidən yazılması və başqa məsələlər də gündəmə gəlir”
Azərbaycanın Zəngəzur mahalının ikiyə bölünməsi tariximizin ən yaralı səhifələrindən biridir. Bu gün Şərqi Zəngəzur Azərbaycanın, Qərbi Zəngəzur isə Ermənistanın tərkibindədir. Vətən müharibəsində qazandığımız böyük Zəfərdən sonra milli tariximizin bütün mərhələlərinə yenidən baxılması zərurətə çevrilib. Zəngəzurun tarixinə də yenidən nəzər yetirilməsi vacib bir məsələ olaraq ortaya çıxıb.
Zəngəzur Qərbi Ermənistana verilənə qədər əsrlər boyu Azərbaycanın ərazisi olub, burada türklər yaşayıb, ermənilər isə bizim ərazilərə XIX yüzillikdı köçürülüb.
Bildiyimiz kimi, Zəngəzurun Qərb hissəsinin Ermənistana verilməsinin çox ilginc və faciəli bir tarixcəsi var.
Zəngəzurun Ermənistana verilməsi 1920-ci il noyabrın 30-da keçirilən Azərbaycan K(b)P MK Siyasi və Təşkilat bürolarının birgə iclasının qəbul etdiyi qərarla həll olunub. Qərarda Zəngəzur bölgəsi 2 yerə- Qərbi Zəngəzur qəzası və Şərqi Zəngəzur qəzasına bölünüb.
Professor Anar İsgəndərli yazır ki, Zəngəzur qədim Azərbaycan torpağıdır və 1920-ci ildə bolşevik Rusiyası tərəfindən Ermənistana verilib. “Türk dünyasının qədim və ayrılmaz diyarı olan Zəngəzur bölgəsinin Azərbaycandan qoparılıb Ermənistana verilməsi nəticəsində türk dünyası arasında olan coğrafi bağlantı pozuldu. Əgər o tarixi ədalətsizliyə yol verilməsəydi, bu gün vahid türk dünyası coğrafi baxımdan da bir məkan kimi yaşayacaqdı.
Azərbaycanlıların qədim tarixi-etnoqrafik mahalı olan Zəngəzur müasir Azərbaycan Respublikasının Laçın, Qubadlı, Zəngilan və Ermənistan Respublikasının Mehri, Qarakilsə, Gorus və Qafan rayonlarını əhatə edir”.
Akademik İsmayıl Hacıyev məqalələrindən birində qeyd edir ki, Türkmənçay müqaviləsindən sonra Zəngəzura çar hökumətinin himayəsi altında Türkiyə və İrandan kütləvi surətdə ermənilərin köçürülməsinə başlanılıb, beləliklə, qədim Azərbaycan torpağı olan Zəngəzurda süni surətdə erməni əhalisinin sayca çoxaldılması siyasəti yeridilib: “Zəngəzur qədim və tarixi Azərbaycan ərazisidir. Ərazinin Zəngəzur adlanması da təsadüfi deyil. “Zəngəzur” toponimi bu ərazilərdə yaşayan, öz igidliyi və cəngavərliyi ilə seçilən “zəngi” tayfalarının adı ilə bağlıdır. Zəngi tayfaları tarixdə görkəmli qoşun başçıları və dövlət xadimləri ilə məşhur olan bir türk boyudur. Bu boyla bağlı Azərbaycan ərazisində Zəngilan, Zəngəran, Zəngidərə, Zəngi çayı, Zəngilər, Zəngibasar və başqa onlarla coğrafi adlar mövcuddur. Ərazinin aborigen əhalisi də Azərbaycan türkləri olmuşdur. Ümumiyyətlə, Zəngəzur ərazisində minlərlə türk mənşəli coğrafi adlar məlumdur”.
Zəngəzurun tarixi ayrıca yazılıbmı? Bütün tarixi gerçəklik tarixşünaslıqda tam ifadə olunubmu? Qədim dövrdən tutmuş müasir dövrə qədər bütün hadisələr tam öz əksini tapıbmı? Zəngəzur tarixi, coğrafiyası tam olaraq yazılmayıbsa, bunun səbəbi nədir?
Qeyd edək ki, ictimaiyyətdə formalaşan rəyə görə, Zəngəzur tarixi tam olaraq yazılmayıb və bu üzdən by mahalın tarixi tamamilə yenidən yazılmalıdır.
Bildirək ki, gənc tədqiqatçı Ramin Əlizadə də öz sosial şəbəkə hesabında ictimaiyyətin fikri ilə səsləşən status yazıb: “Zəngəzur tarixi yazılmalıdır, faktlar olduğu kimi təqdim edilməlidir, Zəngəzurun tarixi-coğrafiyasını əks etdirən xəritələr tərtib edilməlidir, erməni yalanlarını ifşa edən etibarlı mənbələrə, arxeoloji dəlillərə, ciddi elmi əhəmiyyət kəsb edən sənədlərə və xəritələrə istinad edilərək!”
Biz gənc tədqiqatçının fikrini müzakirə etmək istəmirik, onu nümunə üçün qeyd etdik.
Bütövlükdə xalqımız, cəmiyyətimiz, dövlətimiz üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyan bu məsələni araşdırmaq istədik və görək Zəngəzur tarixi lazımı səviyyədə yazılıbmı?
“Ola bilsin ki, yeni materiallar əldə edilsin və Zəngəzurun tarixinə əlavə olunsun”
AMEA-nın Abbasqulu Ağa Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunun Qərbi Azərbaycan tarixi şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Bəxtiyar Həsənov “Bakı-Xəbər”ə şərhində bildirdi ki, Zəngəzurun tarixi yazılıb. “Zəngəzurla bağlı Akif Muradverdiyevin “Zəngəzur tarixi”, Musa Urudun “Zəngəzur” əsəri var. Zəngəzurda qırğınlarla bağlı Nazim Mustafanın
“1905–1906-cı illərdə İrəvan quberniyasında və Zəngəzur qəzasında ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri kütləvi qırğınlar" əsərində söhbət açıılıb. Bununla bağlı Kamran İsmayılovun Zəngəzurda azərbaycanlılara qarşı törədilmiş qırğınlarla, soyqırımla bağlı əsəri var. Yenə həmin müəllifin “Zəngəzur 1919-1920-ci illərdə” adlı əsəri mövcuddur. Zəngəzur tarixi barədə geniş şəkildə yazılıb. Mənim özümün “Qarabağ bölgəsi XX əsrin əvvəllərində” kitabımda XX əsrin əvvəllərində Zəngəzurun demoqrafik mənzərəsi, buradakı ictimai-siyasi vəziyyət, 1905-1906-cı il hadisələri, 1918-ci il soyqırımı, XX yüzilin əvvəllərində orada aparılan inzibati ərazi bölgüsü və sairlə bağlı məlumatlar var. Hazırda Zəngəzur tarixi ilə bağlı 3-4 kitab yazılıb. Əldə olunmuş məlumatlar əsasında yazılan bu kitablar qədim dövrdən bugünə qədər Zəngəzur tarixini ehtiva edir. O ki qaldı Zəngəzurun tarixinin tam yazılması məsələsinə, tarixdə belə bir məsələ var: əldə olunan yeni məlumatlar istər-istəməz tarixə yenilik gətirir, o tarixin yazılmasına töhfə verir. Ola bilsin ki, yeni materiallar əldə edilsin və Zəngəzurun tarixinə əlavə olunsun. Ancaq ümumikdə baxanda bəli, istər bir kitabda qədim dövrdən bugünə qədər, istərsə də ayrı-ayrı kitablarda Zəngəzur tarixi ilə bağlı aydın təəsvvür var”.
B.Həsənovun sözlərinə görə, Azərbaycan türklərinin qədim dövrlərdən o ərazidə yaşaması, yaratdığı mədəniyyət, ondan sonra Zəngəzurda baş verən ərazi dəyişiklikləri, yaşanan hadisələr, XX əsrin əvvəllərində Zəngəzurun Azərbayan SSR-dən alınaraq Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi, Zəngəzurun Şərqi və Qərbi Zəngəzura bölünməsi kimi hadisələr, demək olar ki, tarixə aid kitablarda aydın şəkildə verilib.
“Cənab Prezident İlham Əliyev də dəfələrlə öz çıxışlarında Zəngəzurla bağlı çox məsələləri vurğulayıb və ortaya qoyub, təbii ki, bizim tarixçilərin verdiyi sənədlər, faktlar əsasında o torpaqların bizə məxsus olduğu göstərilib. Ona görə də Prezidentin çıxışlarında dediyi kimi, Zəngəzur bizim üçün çox əhəmiyyətli bir ərazidir. Bildiyiniz kimi, son dövrlərdə “Zəngəzur dəhlizi” məsələsi beynəlxalq səviyyədə gündəmə gəlib və Prezidentimiz bu dəhliz məsələsi üzərində həm diplomatik, həm də başqa cəbhələrdə öz mübarizəsini aparır. Azərbaycan Prezidenti dəfələrlə vurğulayıb ki, bu dəhliz mütləq şəkildə açılmalıdır. Əminik ki, bu dəhliz açılacaq. O torpaqlar bizim dədə-baba torpaqlarımızdır, çünki orada yaranan maddi mədəniyyət bizə - Azərbaycan türklərinə aiddir. Biz tarixlər boyu orda yaşamışıq.
Zəngəzurun tarixi məsələsinə gəlincə, mənbələr üzə çıxdıqca, yeni məlumatlar əldə edildikcə Zəngəzurun tarixinin daha da zənginləşdirilməsi, yenidən yazılması və başqa məsələlər də gündəmə gəlir. Alimlərimiz hər saat, hər gün, demək olar ki, bu yöndə araşdırmalar aparırlar. Yeni sənədlərin əldə edilməsi nəticəsində onlar da bura cəlb olunar. Zəngəzurun tarixi ilə bağlı bir məqamı da vurğulayım ki, Tarix və Etnologiya İnstitutunun nəşr etdiyi “Azərbaycan tarixi”nin 7 cildliyində, eləcə də başqa nəşrlərində çoxlu qısa məqalələr yazılıb, bu sahədə kitablar, monoqrafiyalar var” - deyə B.Həsənov qeyd etdi.
İradə SARIYEVA
