"Əskiparada VI əsrə aid erməni kilsəsi" yeni saxtakarlıqdır...
Ermənilər Cənubi Qafqaza, Azərbaycan ərazilərinə kütləvi şəkildə XIX yüzilliyin ortalarında köçürülüb. Yəni onlar bu ərazilərin yerli sakinləri deyil və bu səbəbdən də onların burada qədim kilsələri, məbədləri monastırları yoxdur. Amma təəssüf ki, Ermənistan tərəfi, bir qayda olaraq, bu ərazilərdəki qədim monastıralara, kilsələrə iddia edirlər.
Bu günlərdə isə Ermənistanla əldə edilən razılıq əsasında Azərbaycana qaytarılacaq 4 kənddən biri olan Aşağı Əskiparada yerləşən qədim kilsə ilə bağlı bu ölkənin yeni iddiası ortaya çıxıb. Belə ki, Ermənistanın baş nazirinin müavini, Azərbaycanla sərhədlərin delimitasiyası üzrə komissiyanın sədri Mher Qriqoryanın ofisi Aşağı Əskipara kəndində yerləşən VI-VII əsrlərə aid Müqəddəs Məryəm kilsəsinin “erməni kilsəsi” olduğu iddiasını irəli sürüb.
Baş nazirin müavininin ofisindən Armenpress-ə bildirilib ki, Ermənistan və Azərbaycan arasında sərhədlərin delimitasiyası ilə bağlı razılaşmalar həyata keçirildikdən sonra Aşağı Əskipara (Voskepar) kilsəsi Ermənistan ərazisində qalacaq.
Əskipara məbədinin ermənilərə heç bir tarixi bağının olmadığı məlumdur və onların iddiasının yalan olduğunu bir daha sübut etmək üçün kilsənin tarixini araşdırdıq.
Azərbaycan tarixçilərinin verdiyi məlumata görə, Əskipara məbədi Azərbaycanın Qazax rayonunun Aşağı və Yuxarı Əskipara kəndləri arasında, dağlıq ərazidə yerləşən tarix-memarlıq abidəsidir. Vurğulayaq ki, uzun illər işğalda olan Əskipara monastırı Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən ölkə əhəmiyyətli abidə kimi dövlət qeydiyyatına alınıb.
Məbədin V-VIII əsrlərdə tikildiyi qeyd edilir. Məlumatlara görə, Qafqaz Albaniyasının mədəni irsinə aid olan məbəd qırmızı tuf daşdan dördkünc planda inşa edilib və əzəmətli görünüşə malikdir. Məbədin divarlarının bir neçə yerində böyük xaçdaşlar vardır.
Bu monastır meşədə, əlçatmaz dağlıq yerdə yerləşir. Kompleks təqribən 2,5 hektar ərazini tutur və divarlarla əhatələnir. Yüksək mövqedə yerləşən əsas tikililər kompleksin qalan hissəsindən divarla ayrılıb. Bu, özünəməxsus içqala, iqamətgahdır. Kompleksin divarları və qüllələri iri çay daşlarından ucaldılıb, bəzi hissələri kifayət dərəcədə yaxşı mühafizə edilib.
Araşdırmaçılar güman edir ki, içqalalı kompleks Alban dövlətinin başçıları olmuş böyük Mehrani hökmdarlarının iqamətgahı olub. Albaniya hökmdarlarının qış iqamətgahı olmuş Xalxal şəhərinin məhz bu yerdə lokallaşdırılması bunu təsdiq edə bilər. Alimlər yazır ki, buna görə də kompleksin hələ V əsrdə yarandığını ehtimal etmək olar. Kərpic texnikasının xarakteri və memarlıq formalarının bəzi xüsusiyyətlərinə görə isə, əsas binanı VII-XI əsrlərə aid etmək mümkündür.
Abidənin memarlıq xüsusiyyətlərinə gəlincə, qeyd olunana görə, kompleksin ən çox diqqət çəkən və daha yaxşı vəziyyətdə dövrümüzə çatmış hissəsi başkilsə olan Müqəddəs Tanrı anası kilsəsidir. Kilsə plan baxımından düzbucaqlı formaya malikdir. Abidənin dövrümüzə çatmış hissələri onun yaxşı işlənmiş plana malik mühüm memarlıq kompleksi olduğunu göstərir. Bina yaxşı bişirilmiş 24x22x4 santimetr ölçülü kvadrat kərpiclərdən ucaldılıb. Abidənin memarlıq detalları da qismən kərpiclərdən (mərkəzi tağın əhatələnməsi), karnizlər isə yarımnəbati oyma naxışlı yonulmuş tuf daşlarından hazırlanıb.
Binanın memarlıq həllində divarların tağlama ilə işlənməsi aparıcı əhəmiyyətə malikdir. Bu üsul baş fasadda alaqapıya keçir. Alaqapı daha geniş və daha uca tağla bəzənib. Alimlər güman edirlər ki, tağlar yarımdairəvi olub. Binanın daxilində yan otağın tağının çatmalı cizgiləri aydın surətdə izlənməkdədir.
Qalaya gəlincə, qeyd olunur ki, monastır kompleksini əhatə edən qala uzunluğu 2 m-ə qədər olan daşlarla hörülmüş iki divarla əhatələnib. Daxili qala divarları daha möhkəm və hündür düzəldilib. İki divar arası məsafə 20 m-ə çatır. Bu isə qalanın mühafizəsini daha da gücləndirir. Hər 10 m-dən qala divari boyu hündürlüyü 9 m-ə qədər olan yarımdairəvi bürclər qurulub. Dövrümüzə həmin bürclərdən yeddisi çatıb. Bürclər bir-birinə yeraltı yollarla birləşdirilib.
Qalanın içərisində ikimərtəbəli binanın qalıqları vardır. Bu bina ölçüləri 22x22x4 sm olan bişmiş kərpicdən tikilib. Onun hündürlüyü 12, eni 18, uzunluğu isə 42 m-dir. Suvaqlanmış divarlar naxışla bəzədilib. Qalanın sahəsində bir neçə təsərrüfat quyusu və dağılmış bina qalıqları aydın görünür.
Bu ermənilərin iddia etdiyi kilsə haqda məlumtdır. Buradan aydın olur ki, Əskipara monstrı alban irsidir və Albaniya dövrünə aiddir.
Alban irsinin dəyərli örnəyi, Azərbaycan xalqının maddi-mədəni, tarixi-dini irs nümunələrindən olan Əskipara monastırının ermənilərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Ekspertlər qeyd edirlər ki, Albaniya dövlətini idarə edən sülalələrdən biri Mehranilər olub və Mehranilər dövründən də bizə xeyli sayda tikililər qalıb. Mehranilərin də, Albaniyanın da haylarla hər hansı bir əlaqəsi yoxdur. Bu baxımdan, Əskipara monstırı ilə bağlı Ermənistan tərəfin dedikləri boş cəfəngiyatdan başqa bir şey deyil.
İradə SARIYEVA
