Erməni–kommunist birliyi Xankəndinin 37 məhəlləsini məhv edib...
Faiq İsmayılov: “Xankəndi şəhərinin “yenidən qurulmas”ı zamanı köhnə yaşayış evlərini və inzibati binaları ermənilər “köhnəliyin” əlaməti kimi kütləvi şəkildə sökməyə başladılar”
Keçən ilin 19-20 sentyabrında keçirilən antiterror tədbirləri zamanı Azərbaycanın Xankəndi şəhəri separatçılardan təmizləndi. Son bir neçə aydır ki, davamlı olaraq Xankəndi şəhəri separatizm simvollarından, qanunsuz tikililərdən, daşnak “abidələr”indən təmizlənir.
Əlbəttə, bu olduqca vacib bir məsələdir ki, ana torpağımız terrorçuların, əli Azərbaycan xalqının qanına batanların mənfur izlərindən təmizlənsin. Çünki uzun illər separatçılar Xankəndini erməniləşdirmək üçün çox böyük qanunsuz əməllər törədiblər. Bu gün ən aktual olan məsələlərdən biri Xankəndinin illər boyu dağıdılan, məhv edilən, saxtalaşdırılan simasının yenidən bərpa olunması, öz əzəli görkəminə qaytarılmasıdır.
Xankəndinin tarixi siması necə olub?
“Xankəndi şəhərinin bəzəyi olan 37 məhəllə sökülərək ləğv edildi”
AMEA-nın A.Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunun əməkdaşı, maddi irs üzrə mütəxəssis Faiq İsmayılov “Bakı-Xəbər”ə açıqlamasında çox qaranlıq məsələlərə aydınlıq gətirdi.
F.İsmayılov bildirdi ki, XX əsrin əvvəllərinə qədər Xankəndi şəhərində ermənilər yaşamayıb.
“Ermənistan rəhbərliyi birbaşa və ya dolayısı ilə Qarabağ İqtisadi Rayonunun şimal hissəsinin baş kəndi olan Xankəndi şəhərinin ermənilərə məxsusluğu ilə bağlı heç bir fakta əsaslanmayan yalan məlumat yayır. Araşdırmalar göstərir ki keçən əsrin əvvəllərinə, yəni 1920-ci ilə qədər Xankəndi şəhərində bir nəfər belə erməni millətindən olan insan və ya insanlar yaşamayıb.
Ermənilərin özəlləşdirmə siyasətiniun qurbanına çevrilən Qarabağın Xankəndi şəhəri digər Azərbaycan şəhərlərindən gənc olması ilə fərqlənir. Etibarlı mənbələrdən əldə edilən məlumata əsasən, Xankəndi XVIII əsrin axırlarında o dövrdə müstəqil Azərbaycan dövlətlərindən biri olan Qarabağ xanlarının ailələri üçün istirahət mərkəzi kimi istifadə olunub. Xankəndi istirahət mərkəzi xanlığın paytaxtı Pənahabadın (Şuşa şəhərinin) 10 kilometrliyində, Qarabağ dağ silsiləsinin şərq yamacında kiçik bir düzəndə yerləşir.
İlk illər bu istirahət düşərgəsində ancaq xan ailəsi və onun yaxınları yaşadığından, el arasında “Xanın kəndi” (Xankəndi) kimi tanınırdı. Lakin sonralar bu məntəqəyə sənətkarlar, taçirlər və digər peşə sahibləri də köçdüyündən yaşayış məntəqəsinin miqyası kifayət qədər böyüdü və genişləndi.
Xankəndi şəhərinin 15 əsas məhəlləsi olsa da, 1918-1920-ci illərə qədər daha bir az böyüyərək məhəllələrin sayı 37-yə çatmışdı. Xankəndi şəhər əhalisinə Qara Hüseyn məscidi, Məcidli məscidi, Alış məscidi, Yaşıl məscid, Siyafur məscidi, İmam Əli məscidi, Xarrat usta Qulu məscidi, Ərminavan məscidi, Əyrıdam məscidi, Çaykənarı məscidi, Səmirabad məscidi, Sarı məscid, Biləndərli məscidi, Yurdyer məscidi, Böyük məscid, Mirzələr məscidi, Kiçik məscid adlı 17 məscid xidmət göstərib.
Xankəndi şəhəri yaxınlığındakı qəbistanlıqlarda 17 türbə, Möminə Xatın və Otludərə məbədləri kimi möhtəşəm memarlıq abidələri və eləcə də Seyid Məhəmməd ocağı, Böyük Pir ziyarətgahı, Kərki ocağı, Qala piri, Xəlifə İbrahim Vəlullah ocağı kimi iman gətirilən inanc yerləri olmuşdur”.
F.İsmayılovun sözlərinə görə, istər Xankəndi şəhərinin ilk salınan 15 məhəlləsinin - Mərkəzşəhər məhəlləsi, Seyid Məhəmməd məhəlləsi, Mahallı məhəlləsi, Məcidli məhəlləsi, Saatlı məhəlləsi, Yazarlar və Tarzənlər məhəlləsi, Ağa məhəlləsi, Xanbağı məhəlləsi, Böyükbazar məhəlləsi, Tacirlər (Bazar) məhəlləsi, Yuxarı məhəllə, Aşağı məhəllə, Dağ məhəllə, Balqar məhəlləsi, Üçyol Qurdları məhəlləsinin, istərsə də sonradan salınan 22 məhəllənin adları içərisində heç bir erməni adına və toponiminə rast gəlinmir. “Bu 37 məhəllənin heç birinin adında erməni sözü yoxdur. Baxın, Məşədi Əsədulla məhəlləsi, Qayabaşı məhəlləsi, Zəngəzurlular məhəlləsi, Ozan məhəlləsi, Qala məhəlləsi, Təzə məhəllə, Çaparxanlı məhəlləsi, Xərratlar məhəlləsi, Orta məhəllə, Zadəganlar məhəlləsi, Qarqar (Çayqıraqlılar) məhəlləsi, Cüdürxan məhəlləsi, Alakeşlər məhəlləsi, Allahgərək məhəlləsi, Kotanqaya məhəlləsi, Böyük məhəllə, Kiçik məhəllə, Biləndərlilər məhəlləsi, Qabıcıq-Hökmavar məhəlləsi, Qoyqəşəm məhəlləsi, Poylu məhəlləsi, Şingədan məhəlləsi.
Beləliklə, 1920-ci ilə qədər Xankəndi şəhərində yaşayan 1375 ailədən və təqribən 8 minə yaxın əhalidən bir nəfərinin belə erməni millətinə aid olmadığı açıq-aşkar görünür. 14 may 1805-ci ildə Qarabağ xanlığı Rusiya tərəfindən işğal edildiyi vaxta qədər indiki Xankəndi şəhəri Qarabağ xanı Mehdiqulu xanın arvadı Pəricahan bəyimin mülkü hesab olunurdu. Bundan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, indiki Xankəndi şəhərinin yerləşdiyi ərazi, hansısa etnik qrupa, millətə deyil, bir azərbaycanlı xanıma aid mülk olub.
1805-ci ildə Rusiyanın təzyiqi ilə İbrahimxəlil xan ilə Rusiya generalı Pavel Sisianovun arasında imzalanmış Kürəkçay müqaviləsinə görə Qarabağ xanlığı Rusiya İmperiyasının tərkibinə keçdi. Faktiki olaraq, Qarabağ xanlığı Rusiya tərəfindən işğal olundu. 1806-cı ildə mayor Lisaneviç başda olmaqla rus hərbçiləri İbrahimxəlil xanı ailəsi ilə birlikdə qətlə yetirdilər. Rusiyanın Qarabağı işğal etməsi Xankəndinin də taleyinə ciddi təsir etdi.
Rus işğalından dərhal sonra Xankəndidə çar ordusunun Qafqaz Süvari Diviziyasının qərargahı və kazarmaları yerləşdirildi. Məhz ona görə də rus qarnizonunun yerləşdiyi bu ərazi 1847-ci il Rusiya hərbi xəritələrində rəsmi şəkildə Xankəndi adı ilə qeyd olunurdu.
1917-ci ildə Rusiya imperiyasında baş verən Oktyabr inqilabından sonra Cənubi Qafqazda cərəyan edən mürəkkəb proseslər Xankəndidən də yan keçmədi. Tarixi Azərbaycan dövləti olan İrəvan xanlığı torpaqlarına ruslar tərəfindən məskunlaşdırılan ermənilər orada Ermənistan dövləti elan etdilər.
Bu hadisədən ruhlanan erməni millətçiləri Azərbaycanın Naxçıvan, Zəngəzur, Dağlıq Qarabağ ərazilərinə, ümumilikdə bütün Azərbaycan torpaqlarına qarşı ərazi iddiası etməyə başladılar. Erməni hərbi birləşmələri həmin bölgələrdəki azərbaycanlılar yaşayan şəhər və kəndlərə hücum edir, dinc insanları öldürürdülər. 1918–1920-ci illərdə müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin apardığı siyasət və Azərbaycan Ordusunun qətiyyəti nəticəsində erməni millətçilərinin Dağlıq Qarabağ və Xankəndi iddialarını dəf etmək mümkün oldu. AXC-nin süqutundan sonra ermənilərin Xankəndidə məskunlaşdırılmalarının sürəti artdı”-deyə F.İsamyılov qeyd etdi.
F.İsmayılovun bildirdiyinə görə, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi 1923-cü il iyulun 7-də “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması haqqında” dekret qəbul etdi. “Həmin dekretə əsasən, Xankəndi DQMV-in mərkəzi (baş şəhəri) elan olundu. 1923-cü il sentyabrın 1-də şəhər 26 Bakı Komissarları Sovetinin başçısı, daşnak, əli çoxsaylı azərbaycanlıların qanına batmış Stepan Şaumyanın adı ilə “Stepanakert” adlandırıldı.
Sovet dövrü müxtəlif şəhərlərdən Xankəndiyə köçürülən edmənilərin sayının sürətlə artması yeni yaşayış evlərinin yaranmasına zərurət yaradırdı. Məhz bu da ermənilərin Xankəndi şəhərinin “yenidən qurulması” planının işə düşməsinə səbəb oldu. Xankəndi şəhərinin “yenidən qurulması” zamanı köhnə yaşayış evlərini və inzibati binaları ermənilər “köhnəliyin” əlaməti kimi kütləvi şəkildə sökməyə başladılar. Xankəndi şəhərinin bəzəyi olan 37 məhəllə sökülərək ləğv edildi. Xankəndi şəhərindəki bütün tarix və mədəniyyət abidələri, o cümlədən 15 məscid, 17 türbə, 5 ziyərətgah, 2 məbəd, 15 məhəllə qəbristanlıqları xüsusi vəhşiliklə dağıdılaraq məhv edildi. Qədim yaşayış evləri və inzibati binalar sökülərək yerində yeni üçmərtəbəli, beşmərtəbəli yaşayış evləri, Azərbaycanın mədəni irsinin xarabalıqları üzərində yeni parklar, restoranlar, qastronomlar, erməni separaçılarının liderlərinin şərəfinə monumental heykəllər, qurğular tikildi.
Xankəndi şəhərində məhdud sayda XVIII-XIX əsrlərə aid yaşayış evləri və inzibati binalar qalsa da, onların da xarici interyerləri dəyişdirilərək tanınmaz hala salınmışdır” - deyə qeyd edən F.İsmaylov əlavə etdi ki, hazırda Xankəndi şəhərinin tarixi görkəminin özünə qaytarılması prosesi gedir və o inanır ki, bərpa zamanı Xankəndinin 37 tarixi məhəlləsi, məscidləri, məzarlığı və sair bərpa ediləcək.
İradə SARIYEVA
