Azərbaycanda ictimai və dövlət maraqlarının hüquqi müdafiəsi uğurla təmin edilir...
Dünya təcrübəsi artıq sübuta yetririb ki, şəxsi mənafelərin müdafiəsi eyni zamanda dövlətin, ictimai maraqların müdafiəsi deməkdir.
Bunlar fonunda hətta mülki və arbitraj prosesində belə dövlətin iştirakı qanunun aliliyi çərçivəsində şəxsi və ictimai mənafelərə zidd ola bilməyən dövlət maraqlarının müdafiəsinə xidmət edir.
Vətəndaşların ictimai maraqlarla bağlı məhkəmə proseslərinin hüquqi monitorinqində iştirak etməsi vacibdir
Hüquqi dövlətdə ictimai maraqların müdafiəsi qanunun aliliyi prinsipinin həyata keçirilməsini ifadə edir. Bu, hakimiyyət institutlarına və siyasi proseslərin inkişaf tendensiyalarına müsbət münasibətin formalaşmasında cəmiyyətin fəal rolunu da təşviq edir. Məlumdur ki, dövlət öz vətəndaşlarının təhlükəsizliyində maraqlı olmaqla, insanların rifah halında yaşaması üçün əlverişli şəraitin yaradılması məqsədilə bütün tədbirləri görür. Vətəndaşların hüquqlarının müdafiəsi üçün məhkəmə mexanizmlərinin olması cəmiyyətin siyasi sisteminin ayrı-ayrı elementlərinin qarşılıqlı əlaqəsini və qarşılıqlı anlaşmasını təmin edir. Bu, sosial nemətlərin və ya maddi dəyərlərin əldə edilməsinə müəyyən təminat verir. Buna görə də effektiv və ədalətli məhkəmə sistemi haqqında tam və qərəzsiz danışmaq yalnız o halda mümkündür ki, məhkəmə müdafiəsinin obyekti təkcə şəxsi maraqlar olmasın. Bundan əlavə, vətəndaşlar ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində həm bilavasitə müstəntiqlər - məhkəmənin kollegial tərkibinin üzvləri kimi, həm də dolayısı ilə ictimai nəzarətin iki formasından birində iştirak edə bilərlər: hüquqi monitorinqdə və müşahidədə iştirak buna əyani misaldır. İştirakın bu cür formaları özlüyündə ictimai maraqların qorunacağına zəmanət vermir, lakin konkret dövlətdə insan hüquqlarının müdafiəsinin əsas problemlərinin müəyyənləşdirilməsinə kömək edə və ümumilikdə cəmiyyətin ədalətə münasibətini əks etdirə bilər.
Demokratik hüquqi dövlət öz subyektlərinə zərər vurmasının nəticələrinə görə məsuliyyət daşımaqdan çəkinməməli, bu prosesi idarə etməli və müəyyən növ hüquq münasibətlərinin gələcək inkişaf perspektivlərini qiymətləndirməlidir. Və burada cəmiyyətin dövlətin təklif etdiyi mexanizmlərdən istifadə etmək, hüquqi fəaliyyət yolu ilə rifah halını yaxşılaşdırmaq və fəaliyyətinin nəticələrini qiymətləndirmək, onları siyasi həyatın yeni istiqamətinə çevirmək istəyi mühüm rol oynayır. İctimai maraq və onun məhkəmədə müdafiəsi haqqında danışarkən, Azərbaycan üçün ən xarakterik olan və cəmiyyətin siyasi əhəmiyyətli qərarların qəbulunda fəallığına mane olan bir neçə problemi müəyyən etmək lazımdır. Bu problemlərdən biri də vətəndaşların hazırda ictimai maraqlara toxuna biləcəyi məhkəmə proseslərinin hüquqi monitorinqində iştirak etməməsi ilə sıx bağlıdır. Mövcud qanunvericiliklə ictimai nəzarət məhkəmə sisteminə şamil edilmir. Müvafiq olaraq, məhkəmə sistemi ilə vətəndaşlar arasında praktiki olaraq heç bir əks əlaqə yoxdur. Təbii ki, konkret işlə maraqlanan şəxs məhkəməyə gəlib məhkəmə iclasında baş verənləri müşahidə edə bilər, lakin bu iştirak ictimai forma almır. Ədalət mühakiməsi haqqında rəyi əks etdirmək, onun müsbət və mənfi xüsusiyyətlərinin ictimailəşdirilməsi baş vermir. Qeyd edək ki, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Haqları Bürosu məhkəmə proseslərinin monitorinqinə dair praktiki təlimat hazırlayıb. Burada vətəndaş cəmiyyətinin ədliyyə sisteminə dəstək funksiyası vurğulanır. Yalnız bitmiş monitorinq nəticələrini qiymətləndirmək deyil, həm də orada iştirak etmək imkanı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Sənəddə monitorinqin üç növünün (sistemli, tematik və xüsusi) hər birinin əhəmiyyətinə, onların seçilmə meyarlarına, metodlarına və planlaşdırılmasına diqqət çəkilir.
Vətəndaşların ictimai nəzarəti həyata keçirmək hüquqları uğurla reallaşır
Əhalinin ictimai maraqları, bir qayda olaraq, əlverişli yaşayış şəraitinin təmin edilməsində, təsərrüfat və digər fəaliyyətlərin ətraf mühitə zərərli təsirlərinin məhdudlaşdırılmasında, ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasında, şəhər və kənd yaşayış məntəqələrinin mühəndis, nəqliyyat və sosial infrastrukturunun inkişaf etdirilməsində öz əksini tapır. İctimai maraqlar kateqoriyası hüquqi tənzimləmənin bir çox sahələrində sistematik xarakterə malikdir. İctimai nəzarət sahəsində münasibətləri tənzimləyən qanunvericilik ictimai maraqlar kimi hüquqi kateqoriyanı da əhatə edir.
Bu konsepsiya vətəndaşların ictimai nəzarəti həyata keçirmək hüquqlarının reallaşmasında əsas meyar kimi təyin oluna bilər. İctimai maraqlara, insanlıq və əxlaq prinsiplərinə zidd olan addımlarla bağlı hüquqi müdafiə təmin edilmir. Bütün dünyada ictimai marağın hüquqi müdafiəsi sosial ədalət axtarışı çərçivəsində tənzimlənir. Elə bu fonda ictimai, milli maraq Azərbaycan xalqının fundamental dəyər və məqsədlərini, həmçinin insan, cəmiyyət və dövlətin tərəqqisini təmin edən siyasi, iqtisadi, sosial və digər tələbatların məcmusudur. Burada o da qeyd olunamlıdır ki, müasir Azərbaycan cəmiyyəti intellektual əsaslarda formalaşıb. Bu da o deməkdir ki, Azərbaycan cəmiyyəti ictimai maraq və dövlət marağı məfhumlarının mahiyyətini dərk edən, bu mövqeyi ictimai, siyasi münasibətlərdə və dövlətlə əlaqələrində nümayiş etdirməyi bacaran, formalaşmış bir sosiumdur. Ölkədə ictimai və milli maraqların təmin olunması prioritetdir. O da mühüm faktdır ki, maraq məfhumu ölkənin tarixindən, mədəniyyətindən, ənənələrindən, dəyərlərindən irəli gəlir. Azərbaycanda ictimai və dövlət maraqlarının müdafiəsi işinə mühüm töhfələr verən strateji amillərdən biri demokratik inkişaf istiqamətində mühüm nailiyyətlərin əldə edilməsi, o cümlədən bütün azadlıqların təmin olunmasıdır. Mütəmadi həyata keçirilən sistematik islahatların qanunauyğun nəticəsi kimi, ölkədə tam demokratik siyasi sistem bərqərar olunub. Əsas etibarı ilə də, hüququn aliliyi, ictimai həyatın bütün sahələrində qanunun hökmranlığı prinsiplərinin mühafizə olunması dövlətin və vətəndaşların qarşılıqlı məsuliyyətinin güclənməsini təmin etməklə yanaşı, hüquqi dövlətin təməllərini də möhkəmləndirib. Bu halda ictimai və dövlət maraqlarının daha uğurla təmini də daha asan formada mümkün olur.
Ramil QULİYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
