Sürətli iqlim dəyişikliyi ekosistemləri də məhv edir

Ekoloji sistemlər öz təbiətinə görə dinamikdir və daim iqlim dəyişkənliyindən təsirlənir. Meşə ekosistemlərinin quruluşu və fəaliyyəti metabolik funksiyalar vasitəsilə iqlim faktorları tərəfindən idarə olunduğundan, meşələrin bərpası, böyümə dinamikası, həmçinin növlər arasında əlaqələr sonradan dəyişə bilər. Çünki iqlim dəyişikliyinin ekosistemlərin özlərini uyğunlaşdıra bildiyi sürətdən daha tez baş verməsi qeydə alınır.

Araşdırmalar göstərir ki, Şimal ölkələrinin ekosistemləri mümkün qlobal istiləşməyə ilk reaksiya verməlidir, çünki ekosistem reaksiyalarının iqlim şəraiti burada ən aydın şəkildə özünü göstərir. Yüksək enliklərdə havanın temperaturunun artması ilə eyni vaxtda illik yağıntının miqdarı isti dövrlərdə tsiklonların yollarının Şimala keçməsi səbəbindən artır. Bitki örtüyünün paylanmasının sərhədlərində əhəmiyyətli dəyişikliklər gözlənilir. Keçmişdə müxtəlif ağac növlərinin miqrasiya sürətinin əsrdə 4-200 km olduğu güman edilir. Orta enlik regionları üçün növbəti 100 il ərzində orta hesabla 1-3,5 dərəcə istiləşmə eyni temperaturda mövcud coğrafi zonaların təxminən 150-550 km qütbə sürüşməsi və ya hündürlüyün təxminən 150-550 km dəyişməsi deməkdir. Bunlar fonunda, məsələn, Finlandiyada növbəti əsrdə yüksək enliklərdə gözlənilən temperaturun 2-4 dərəcə yüksəlməsi, həmçinin illik yağıntının 10-15% artması, ağac növlərinə əsrdə 10-45 km sürətlə şimala doğru genişlənməsi baş verəcək. Müvafiq olaraq, meşələrdəki bitki növlərinin tərkibinin dəyişmə ehtimalı var. Bəzi bölgələrdə bütün növ meşələr tamamilə yox ola bilər, eyni zamanda yeni növlər toplusu və müvafiq olaraq yeni ekosistemlər yarana bilər. Dünyanın mövcud meşə sahələrinin əhəmiyyətli bir hissəsində tarazlıq şəraitində karbon qazı ekvivalentindən iki dəfə çox olan temperatur və suyun mövcudluğunda mümkün dəyişikliklərin nəticələrindən biri kimi geniş yayılmış bitki növlərində də əsaslı dəyişikliklər olacaq. Bbu halda ən böyük dəyişikliklər yüksək enliklərdə, ən kiçik dəyişikliklər isə tropiklərdə baş verəcək.
 Atmosferdə karbon, eləcə də bir sıra digər qazların artması ekosistemlərə birbaşa təsir göstərəcək ki, bu da bəzi bitki növlərinin məhsuldarlığının azalmasına səbəb ola bilər. Bunlar fonunda ABŞ-nin Milli Kosmos Agentliyinin araşdırmasına görə, iqlim dəyişikliyi planetin rəngini də dəyişməyə başlayıb. “Mavi planet” kimi tanınan Yer kürəsinin rəngi qlobal istiləşmə səbəbindən dəyişir, mütəxəssislər bu gəlişmədən narahatdır. Bildirirlir ki, son 20 ildə okeanların yarısından çoxu iqlim dəyişikliyinin gətirdiyi istiləşmə səbəbindən mavi rəngdən yaşıl rəngə keçib. Ən çox təsirlənən ərazilər Yerin ən isti olduğu ekvatorun ətrafındadır. Britaniya Milli Okeanoqrafiya Mərkəzinin elm adamları bildirirlər ki, rəng dəyişikliyi ekosistemin pisləşməsinə işarədir. Britaniyalı elm adamı Braun Kel məsələ ilə bağlı deyib: “Buna rəng dəyişikliyinə görə yox, ekosistemdəki dəyişikliyi əks etdirdiyi üçün önəm veririk”. Araşdırma bunun planktonla bağlı ola biləcəyini göstərir, amma rəng dəyişikliyinin dəqiq səbəbi hələ təsdiqlənməyib. Bu orqanizmlər dənizlərin qida zəncirinin dibindədirlər, amma Yerdəki oksigenin çox hissəsinin istehsalında rol oynayırlar. Həmçinin atmosferə sabitləşdirici təsir göstərirlər. Sayları kifayət qədər çox olan planktonlar okeanlarda işıq paylayırlar, bəzilərində isə fərqli piqmentlər var. Rəngin dəyişməsi elm adamlarına plankton populyasiyalarının necə dəyişdiyi barədə daha aydın fikir verə bilər. Kel qeyd edib: “Demək olar ki, bütün tropik və ya subtropik okeanlarda ciddi rəng dəyişiklikləri var. Bunlar ekosistemi məhv edən böyük dəyişikliklər deyil, amma hiyləgər ola bilər. Eyni zamanda, bu, insan fəaliyyətinin qlobal biosferə hələ dərk etmədiyimiz şəkildə təsir etdiyinə dair əlavə sübutlar verir”.   Belə vəziyyətdə yaranan ekoloji çağırışlar ənənəvi enerji istehsalı və istehlakından bərpaolunan enerjiyə transformasiyanın aktuallığını artırıb. Yeni qlobal çağırışların yarandığı indiki mərhələdə enerji transformasiyası Azərbaycanın da gündəliyində dayanan vacib məsələlər sırasındadır. Karbohidrogen resursları ilə zəngin olan respublikamız da elektrik enerjisi istehsalında yaşıl enerjinin xüsusi çəkisinin artırılmasını hədəfləyib. Bu da onunla bağlıdır ki, ölkəmiz bərpaolunan enerji mənbələri ilə kifayət qədər zəngin bir diyardır. Ölkəmizin iqtisadi cəhətdən əlverişli və texniki baxımdan istifadəsi mümkün olan bərpaolunan enerji mənbələrinin potensialı böyükdür. Amma iqlim dəyişikliyinin Azərbaycan iqtisadiyyatında daha çox aqrar sektora təsirləri müşahidə olunur. Çünki suya olan tələbatı ödəməkdə müəyyən çətinliklər var. İqlim dəyişdiyi üçün yağıntıların azalması, yağıntıların mövsümi olaraq qeyri-bərabər paylanması kənd təsərrüfatında suya olan tələbin ödənilməsinə neqativ təsir göstərir. Milli Məclisin İqtisadi siyasət, sənaye və sahibkarlıq komitəsinin üzvü Vüqar Bayramov da məsələyə bu prizmadan yanaşır: "İqlim dəyişikliyi ərzaq təminatına və təhlükəsizliyinə neqativ təsir göstərir. Nəticə etibarilə bu fonda kənd təsərrüfatında məhsul istehsalının azalması, qlobal yoxsulluğun dərinləşməsi müşahidə edilir. Eyni zamanda, iqlim dəyişikliyi dövlətlər və qlobal iqtisadiyyat üçün əlavə xərc yaradır. Yəni nəticədə, iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə, bu istiqamətdə istehsalın tənzimlənməsi praktiki olaraq qlobal xərc deməkdir. Bu da bütövlükdə qlobal iqtisadiyyata neqativ təsir göstərir. Xüsusilə aqrar sektorda vətəndaşların, bütövlükdə dünya əhalisinin su və digər təminatını həyata keçirməkdə çətinliklər yaratmaqla yanaşı, qlobal iqtisadiyyatda əlavə xərclərin formalaşmasına səbəb olur. Azərbaycan iqlim dəyişikliyindən ciddi ziyan çəkən ölkələr sırasında deyil. Çünki Azərbaycanın təbiəti, iqlimi praktik olaraq kənd təsərrüfatı, eləcə də, digər sektorlar üçün iqtisadi baxımdan hansısa ciddi çətinlik yaratmır. Praktik olaraq ölkələr alternativlər haqqında düşünürlər. Bir tərəfdən iqlim dəyişikliyinin iqtisadiyyata təsirlərini minimuma endirmək üçün iqlim dəyişikliyinin tənzimlənməsi ilə bağlı tədbirlərin sayında artımlar var. Eyni zamanda, iqlim dəyişikliyinin həm iqtisadiyyata, həm də dünya əhalisinin istehlakına təsirlərini minimumlaşdırmaq üçün yeni texnologiyadan istifadə vacibdir. Məsələn, bir sıra ölkələrdə okean və dəniz suyunun içməli suya çevrilməsi prosesi gedir. Bu da, təbii ki, suya tələbin ödənilməsində xüsusi paya sahib olur. Bu kontekstdən yanaşsaq, sözsüz ki, iqlim dəyişikliklərinin iqtisadiyyata təsirlərini minimumlaşdırmaq üçün ən ciddi alət texnologiyadır".

Ramil QULİYEV