Paşinyanın dördüncü respublika iddiası - Azərbaycan və Türkiyəyə ərazi iddiası bitdi...
Azərbaycanla sülh müqaviləsi imzalamayacağı, əməkdaşlıq münasibətləri qurmayacağı təqdirdə Ermənistanın böyük problemlər burulğanında qalacağı bu ölkədə də açıq etiraf edilir. Amma sülh üçün Ermənistan qanunvericilik aktlarına, o cümlədən konstiyusiyasına da müəyyən dəyişikliklər etməlidir.
Hazırda bu məsələ Ermənistanda ziddiyyət predmetinə çevrilsə də, ölkənin başqa çıxış yolu da yoxdur.
Qeyd edilən xüsusda BBC tərəfindən hazırlanan və konkret durumu əks etdirən təhlildə bildirilir ki, erməni kimliyi illər boyu Qarabağ və Ağrı dağı kimi simvolların üzərində inşa edilib: “Amma ötən ilin sentyabrında İrəvan Qarabağ üzərində nəzarətini tamamilə itirdi və Ermənistan hakimiyyəti ölkənin konstitusiyası, gerbi və himninin dəyişdirilməsindən danışmağa başladı. Nikol Paşinyan və onun komandasının niyə yeni, dördüncü respublika yaratmaq istədiklərini və sıravi ermənilərin simvolların itirilməsinə necə reaksiya verdiyi maraqlıdır. Hələ ötən ilin yayında Ermənistanın baş naziri xalqı Konstitusiya Günü münasibətilə təbrik edərək, vətəndaşları əsas qanunu oxumağa çağırıb, çünki onun sözlərinə görə, bu hamı üçün faydalıdır. O vaxtdan bəri Paşinyan ölkənin əsas sənədinə öz münasibətini dəyişib və ölkəni daha rəqabətli etmək üçün onun dəyişdirilməsini təklif edir. Onun sözləri 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsindən və 2023-cü ildə Azərbaycanın bölgə üzərində nəzarətinin bərpasına səbəb olan hərbi əməliyyatından sonra Bakı ilə İrəvan arasında danışıqların çıxılmaz vəziyyətə düşdüyünü əks etdirir. Paşinyan və komandası daha güclü Azərbaycanla yeni müharibədən və nəticədə artıq Ermənistanın özünün müstəqilliyinin itirilməsindən qaçmaq istəyir. Ermənistan lideri alleqoriyalarla danışmağı xoşlayır: o, konstitusiyanı yolunda öküzlər duran səyyahın qırmızı paltarı ilə müqayisə edir. Bu paltarları sevimli nənəsi tikib və səyyah üçün çox əzizdir. O, seçim etməlidir: sentimental düşüncülərə əsaslanaraq, təhlükəyə və risqə məhəl qoymayaraq yoluna davam etsin, ya qırmızı paltarı öküzün baxışlarından qorusun. Baş nazir bu il fevralın əvvəlində İctimai radioya müsahibəsində belə bir bənzətmə aparıb. Hərçənd, Paşinyan bunun ona kənardan təzyiqlə bağlı olduğunu birbaşa deməyib, amma alleqoriyanın mənası onun auditoriyasının diqqətindən yayınmayıb. Üstəlik, həmin gün Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev açıq bəyan etmişdi ki, Ermənistan konstitusiyanı dəyişməlidir.
Əliyev konstitusiyanın dəyişdirilməsini tələb etsə də, onun nöqteyi-nəzərindən problem başqa bir sənəddə - Ermənistanın Müstəqillik Bəyannaməsindədir. SSRİ-nin formal süqutundan bir müddət əvvəl, 1990-cı ilin yayında qəbul edilmiş sənəddə “Ermənistan SSR-in və Dağlıq Qarabağın birləşdirilməsi haqqında” qərarına istinad var. Həmin vaxt Qarabağ Azərbaycan SSR-in tərkibində idi. Yerli muxtariyyətin deputatlarının ordan çıxmaq haqqında qəbul etdikləri qərar formal olaraq Bakıdan aralanmaq demək idi. Ermənistan konstitusiyasının preambulasında Qarabağla birləşmə məqsədi əks etdirilən bu Bəyannaməyə istinad olduğuna görə, Bakının nəzərində bu, Azərbaycan ərazilərinə hüquqi iddia deməkdir. Ancaq Bəyannamədə mübahisəli bölgə ilə birləşmədən başqa, daha bir məqam da var - 1918-ci ildə çar Rusiyasının xarabalıqları üzərində qurulan və tezliklə bolşeviklər tərəfindən zəbt edilmiş ilk Ermənistan respublikasının ənənəsinin davam etdirilməsi haqqında. 1991-ci ildə yaradılarkən dövlət bu respublikanın varisliyini qəbul edib və onun himnini, o cümlədən, üzərində digər simvollarla yanaşı, Bibliya əfsanəsinə görə, daşqından sonra Nuhun gəmisinin dayandığı Ağrı dağı da təsvir olunmuş gerbini götürüb. Paşinyan Ermənistanın simvolu kimi bu dağdan imtina etməyi təklif edir. O deyir ki, ölkənin ən hündür dağı Türkiyə ərazisində yerləşən Ağrı deyil, Alagözdür. Ağrı dağı Ermənistanın dövlət simvolu kimi Türkiyəni qıcıqlandırır. Gerbin digər elementləri haqqında da Paşinyan deyir ki, onların postsovet respublikası ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Baş nazirin ən yaxın silahdaşlarından biri olan Ermənistan parlamentinin sədri Alen Simonyan himnin də dəyişdirilməsini təklif edib.
Himni dəyişdirmək deputatın çoxdankı layihəsidir. Lakin o, heraldik aslanı “Facebook smaylik”i ilə müqayisə edərək, gerblə də bağlı iradını gizlətməyib. “Ən azından, Ermənistan su altında ola bilməz”, – deyə Simonyan “ümumdünya daşqını” sularında yüksələn Ağrı dağının üzərindəki gəmi təsvirini belə səciyyələndirib.
Ermənistan hakimiyyəti öz təkliflərini referenduma çıxarmaq niyyətindədir və deyirlər ki, söhbət Ermənistan dövlətinin yenidən qurulmasından və 1918-1920-ci illərdə demokratik dövlət, Ermənistan SSR və bərpa olunmuş 1991-ci il müstəqil respublikadan sonra yeni dördüncü respublikanın yaradılmasından gedir. Ermənilər arasında yeni müharibə qorxusu bu məsələni sürətləndirib. Azərbaycan uzun müddətdir ki, Ermənistanın cənubundan keçməklə öz Naxçıvan eksklavına Zəngəzur dəhlizi adlandırdığı quru yolla əlaqə yaratmağa çalışır. Paşinyan hesab edir ki, bu, Ermənistana girişdə və çıxışda gömrük postları olan yol olmalıdır. Amma prezident İlham Əliyev hər hansı bir yoxlamanın olmamasını tələb edir. Paşinyan sülhə doğru addım kimi qoşunların sərhəddən güzgüvari şəkildə geri çəkilməsini təklif edib. Lakin Bakı onu rədd etdi. “Biz həm 2021-ci ilin mayında, həm də 2022-ci ilin sentyabrında tutduğumuz mövqelərdən bir addım belə geri çəkilməyəcəyik”, - Əliyev deyib.
Onun nöqteyi-nəzərindən, ölkələr arasında sərhədlərin delimitasiyası aparılmadığından, bu, ermənilərin iddia etdiyi kimi işğal sayıla bilməz. Bunlar fonunda Paşinyanın təklifləri Ermənistan cəmiyyətində “erməni olmaq nə deməkdir”, Qarabağ itirildikdən sonra və gerbdən Ağrı dağının silinməsi ehtimalı fonunda milli simvollar, milli ideya haqqında qızğın müzakirələrə səbəb oldu. Ermənistan hakimiyyəti “öz xoşuna denasifikasiya” yolunu seçib – jurnalist Arşaluys Mqdesyan rəsmi İrəvanın Bakının tələblərinə həvəslə əməl etməsini belə təsvir edib. Baş nazirin öküzlər və qırmızı paltarlarla bağlı alleqoriya işlətdiyi müsahibədən sonra İctimai radionun direktoru əməkdaşının siyasətçini kifayət qədər tənqidi sorğu-sual etməməsinə görə üzr istəyib və baş nazirin sözlərini belə şərh edib: “Gəlin, erməni olmağımızdan əl çəkək”. Bəyanatı direktorun qırmızı gödəkçəli fotosu bəzəyir. Keçən il Ermənistanda keçirilən sorğulardan ən etibarlı hesab edilən Amerika IRI tərəfindən aparılan sorğu göstərib ki, ermənilərin əksəriyyəti heç bir siyasətçiyə inanmır, hökumətdən, ordudan və məhkəmə sistemindən narazıdır. Uzun müddət hesab olunurdu ki, Qarabağı uduzan istənilən erməni lideri dərhal devriləcək - bu məsələ ermənilər üçün bu qədər vacibdir. Lakin Paşinyan Qarabağdan tamamilə imtina etdi. Müxalifət liderləri onu “təslimçi” adlandırıb və kütləvi etiraz aksiyaları keçiriblər. Amma heç biri uğurlu olmadı. Sentyabrda İrəvan Şəhər Şurasına seçkilərdə müxalifət partiyaları qalib gəldi. Lakin onlar mer vəzifəsinə vahid namizədlə bağlı razılığa gələ bilmədilər və nəticədə hakim partiyanın 32,5 faiz səs qazanmasına baxmayaraq, Paşinyanın tərəfdarı mer oldu. Paşinyan hələ 2020-ci ildə Konstitusiya məhkəməsində islahatlar keçirmək üçün referendum təşkil etməyə cəhd edib. O zaman səsverməni pandemiya pozdu, lakin hakim partiya parlamentdə səsvermə yolu ilə lazım olan hakimləri təyin edə və Konstitusiya məhkəməsində səs çoxluğu əldə edə bildi. Bu dəfə də hökumət əsas qanunu yenidən yaza biləcəkmi? Ekspert Tiqran Qriqoryan qeyd edir ki, referendumda uğur qazanmaq üçün 600 mindən çox “lehinə” səs lazım olacaq”.
Samirə SƏFƏROVA
