Ermənistanda Almatı Bəyannaməsi ilə bağlı qalmaqal böyüyür

Almatı Bəyannaməsinin Ermənistan və Azərbaycan arasında danışıqlar üçün əsas kimi tanınması bu gün rəsmi İrəvanın xüsusi maraq dairəsindədir. Azərbaycan da bu prosesə etiraz etmir. Amma məsələ ətrafında problem yenə Ermənistandan qaynaqlanır. 

Ermənistan parlamentinin 1991-ci il Almatı Bəyannaməsi imzalanarkən qoyduğu qeyd-şərtlər hazırda məsələ ilə bağlı elə İrəvanın özü üçün müəyyən çətinliklər yaradır.

Xatırladaq ki, sözügedən sənəd 1991-ci il dekabrın 21-də imzalanıb. Bu sənəd Müstəqil Dövlətlər Birliyinin məqsəd və prinsipləri, onun əsasları haqqında bəyannamədir. Bəyannamədə MDB-nin yaranması ilə SSRİ-nin mövcudluğunu dayandırdığını qeyd edən Belovejsk sazişi təsdiqlənib. 

İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyan 2022-ci il oktyabrın 6-da Avropa Siyasi Birliyinin Praqada keçirilən birinci sammiti çərçivəsində baş tutan dördtərəfli görüşdə məhz Almatı Bəyannaməsinə əsasən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdığını bəyan edib. Lakin elə bundan sonra Ermənistan müxalifətinin nümayəndəsi, ölkənin ilk prezidenti Levon Ter-Petrosyanın qurucusu və lideri olduğu Erməni Milli Konqresinin sədr müavini Levon Zurabyan maraqlı bir açıqlama ilə çıxış etdi: “Paşinyan xeyli vaxtdır Almatı Bəyannaməsi haqqında danışır, amma o sənəd sülh sazişinin əsasını təşkil edə bilməz. Ona görə ki, Ermənistan tərəfi həmin sənədi parlamentdə müəyyən şərtlərlə ratifikasiya edib. Həmin şərtlərə görə isə Ermənistan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü heç tanımayıb”. Bunun ardınca Paşinyan hansı şərtlərin olduğunu müxaliflərdən tələb etməyə başladı: “Mənim bildiyimə görə, Almatıda iclas keçiriləndə erməni tərəfi heç bir şərt irəli sürməyib. Əgər belə şərt varsa, qoy, müxalifət həmin şərti təqdim etsin”. Zurabyan Paşinyanı çox gözlətmədi: “Ratifikasiya zamanı Ermənistan Ali Soveti sənədə 10 düzəliş qəbul etdi. Onuncu düzəlişə əsasən, MDB-yə yalnız keçmiş sovet respublikalarının deyil, həmçinin hələ SSRİ-nin süqutundan öncə müstəqillik haqqında referendum keçirmiş muxtar qurumların da qoşulmalarına imkan verilməli idi. Düzəliş orijinalda belə səslənirdi: “13-cü maddənin ikinci abzasına – “bütün keçmiş müttəfiq sovet respublikaları üçün açıqdır” cümləsinə, həmçinin, “SSRİ-nin mövcudluğunu başa vurması ilə bağlı bəyannamədən öncə öz müstəqilliyinin elan edilməsi haqqında referendum keçirmiş muxtariyyətlər üçün də açıq olmalıdır” cümləsi əlavə olunmalıdır”. Ermənistan 1992-ci ildə Almatı Bəyannaməsini ratifikasiya etdi. Orada çox aydın şəkildə bir istinad var idi ki, “Dağlıq Qarabağ Respublikası” müstəqil respublika qismində MDB-yə qoşula bilər”. Mövcud vəziyyətdə Paşinyan yenə müxalif düşərgəni haqsız çıxarmağa çalışır, bunun üçün maraqlı arqumentlər də tapıb. Məsələn, Paşinyan indi qeyd edir ki, Ermənistan parlamentinin 1991-ci il Almatı Bəyannaməsi imzalanarkən qoyduğu qeyd-şərtlər depozitariyə verilməyib. O bildirib ki, bu səbəbdən də sözügedən qeyd-şərtlərin beynəlxalq hüquq münasibətləri baxımından heç bir qüvvəsi yoxdur: “Beynəlxalq və yerli qanunlara görə, Vyana Konvensiyasına uyğun olaraq ölkə qeyd-şərt qoyduğu zaman depozitariyə də bu qeyd-şərt barədə məlumat verilməlidir. Biz uzun müddətdir ki, bu məsələni araşdırırıq və qeyd etmişik ki, Ermənistan bu barədə depozitariyə məlumat verməyib. Ona görə də beynəlxalq hüquq münasibətləri baxımından bu qeyd-şərtlərin heç bir hüquqi qüvvəsi yoxdur”. Onun sözlərinə görə, bu fakt onun göstərişi ilə dəfələrlə yoxlanılıb.

Amma Ermənistan müxalifəti yenə iddia edir ki, Almatı Bəyannaməsinin ratifikasiyası zamanı ölkə parlamentinin ora etdiyi 10 maddəlik qeyd-şərt hüquqi qüvvəyə malikdir. Hər halda, hazırda bu məsələ Ermənistanın özündə hüquqi çəkişmə predmetidir. Bu arada diqqət həm də ona yönəldilir ki, Almatı Bəyannaməsində ərazi bütövlüyü ilə bağlı bənd ümumi xarakter daşıyır. Sənəddə ərazi bütövlüyü məsələsi belə ifadə olunur: “Bəyannamə bir daha təsdiq etdi ki, SSRİ-nin mövcudluğu dayandırılır və onun yerində indi on bir keçmiş sovet respublikasının daxil olduğu Müstəqil Dövlətlər Birliyi yaranır. MDB nə dövlət, nə də dövlətüstü qurumdur, onun bütün iştirakçıları bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıyır və mövcud sərhədlərin toxunulmazlığına hörmət edirlər”. Bütün deyilənlərən sonra görünən odur ki, Almatı Bəyannaməsi də sülh üçün yetərli deyil. Sülh üçün Ermənistan digər addımlar da atmalıdır. Bunu rəsmi İrəvan özü də etiraf edir. Məsələn, Nikol Paşinyan Ermənistan müstəqillik bəyannaməsini sülhə əngəl sayır: “Biz dövlətimizin təməlində tarixi ədalət axtarışını qoymuşuq, amma tarixi ədalətin nə olduğunu formalaşdırmamışıq, çünki Ermənistanın müxtəlif siyasi qüvvələri və qrupları, ideologiyaları “tarixi ədalət” dedikdə tamam başqa şeyləri başa düşürlər”. Onun sözlərinə görə, ümumiyyətlə, bu dövrdə mühüm vəzifə özünü dərk etmək olmalıdır: “Müstəqilliyimizin ilk illərindən, sonrakı inkişaflardan başlayaraq, faciəvi şəraitə görə indi əldə etdiyimiz nəhəng məlumatları emal etməli və dərk etməliyik. Mən bu barədə 2020, 2021, 2022-ci illərdə danışmışam. Məqsəd odur ki, dövlətimizin məzmununda olan daxili ziddiyyətləri ortaya çxarmalı, onlarla üz-üzə gəlməli və bunun nə demək olduğunu anlamalıyıq. Qeyd edək ki, siyasi mətnlərin icrası, nəticəsi var. Həmin bəyannamənin preambulasına üç əsas istiqamət qoyulub, bunlardan biri erməni xalqının istəkləri, tarixi ədalət və ikincisi Qarabağ məsələsidir. Tarixi ədalət nədir? Üstəlik, tarixi ədalətin müxtəlif yozumları ola bilər və problem də buradadır”. Paşinyan bildirib ki, Ermənistan müstəqillik bəyannaməsini rəhbər tutsa, sülh mümkün deyil. Ermənistan baş naziri vurğulayıb ki, Ermənistanın xarici və daxili əlaqələri dəyişib, fərqli mühit formalaşıb: “Gizli siyirmədə yazılmış konstitusiya yoxdur, guya biz onu hamıdan gizlədirik və başqa qapıdan keçirmək istəyirik. Problemi konseptual səviyyədə formalaşdırıram. Qalanı isə əlavə müzakirə mövzusudur”. Paşinyan qeyd edib ki, dünyada artıq Ermənistanın hazırkı konstitusiyası qəbul edilən zaman olan şəkildə heç nə qalmayıb: “Bəziləri belə bir tezis irəli sürür ki, konstitusiyaya dəyişiklik Azərbaycanla sülh müqaviləsi imzalamaq üçün edilir. Belə problemlər olsa belə, bunlar artıq həll olunub. Nəhayət, sülh müqaviləsinin mətnində razılaşdırılmış bir maddə var ki, tərəflər bu müqavilədən irəli gələn hər hansı öhdəliklərdən yayınmaq üçün öz qanunlarına istinad edə bilməzlər”.

Samirə SƏFƏROVA